Δικαστική Τοξικολογία είναι η επιστήμη της Τοξικολογίας στην υπηρεσία του Νόμου και της Δικαιοσύνης. Αντικείμενα της Δικαστικής Τοξικολογίας είναι ο προσδιορισμός της αιτίας θανάτου, η διερεύνηση των συνθηκών θανάτου, η διερεύνηση μη θανατηφόρων δηλητηριάσεων, η προστασία της δημόσιας υγείας, η εξαγωγή επιδημιολογικών συμπερασμάτων, τα ναρκωτικά, το doping κ.α.

Έργο του Τοξικολόγου είναι η αξιολόγηση του ιστορικού και των παρασχεθεισών πληροφοριών. Εφαρμόζει μεθόδους αναλυτικής χημείας και αναλυτικής τοξικολογίας. Συνεργάζεται με κλινικούς γιατρούς, ιατροδικαστές, παθολογοανατόμους, και τις Αστυνομικές και Δικαστικές Αρχές. Προσδιορίζει την αιτιώδη συνάφεια μεταξύ των ανιχνευθέντων τοξικών παραγόντων και των τοξικών εκδηλώσεων του θύματος, αλλά και τις συνθήκες του περιστατικού.

Για το σκοπό αυτό, απαιτούνται γνώσεις αναλυτικής χημείας, βιοχημείας, φυσιολογίας, φαρμακολογίας και ιατροδικαστικής. Βάση της Δικαστικής Τοξικολογίας αποτελεί η αναλυτική τοξικολογία. H τοξικολογική διερεύνηση ενός περιστατικού έχει ως σκοπό την απομόνωση του τοξικού παράγοντα, την ταυτοποίησή του, τον ποσοτικό του προσδιορισμό και την επιβεβαίωση απουσίας άλλων τοξικών παραγόντων. Η διάγνωση μιας δηλητηρίασης στηρίζεται στο ιστορικό, τη συμπτωματολογία του ασθενούς, τα νεκροψιακά και νεκροτομικά ευρήματα και στην ανίχνευση του τοξικού παράγοντα στα βιολογικά υλικά του θύματος. Περιστατικά που χρήζουν τοξικολογικής διερεύνησης είναι η λήψη ή έκθεση σε γνωστό φάρμακο ή δηλητήριο, η λήψη ή έκθεση σε άγνωστο αλλά δυνητικά τοξικό παράγοντα και η παρουσία νόσου (διαφορική διάγνωση).

Βασική αρχή της Δικαστικής Τοξικολογίας είναι ότι το αρνητικό αποτέλεσμα της τοξικολογικής ανάλυσης δεν αποκλείει τη λήψη κάποιου φαρμάκου ή δηλητηρίου. Το θετικό αποτέλεσμα την επιβεβαιώνει. Αρνητικό αποτέλεσμα σημαίνει ότι οι συγκεκριμένες και μόνο ουσίες που έλεγξε το εργαστήριο, είτε δεν υπήρχαν στο συγκεκριμένο δείγμα που ελέγχθηκε (χρόνος δειγματοληψίας, πλήρης απέκκριση), είτε υπήρχαν σε συγκεντρώσεις μικρότερες από το όριο ανίχνευσης (L.O.D) της συγκεκριμένης μεθόδου που εφαρμόστηκε. Η διαθέσιμη μεθοδολογία εξαρτάται από τις οικονομικές δυνατότητες του εργαστηρίου, τον τόπο που βρίσκεται, την πληθυσμιακή ομάδα που καλύπτει, τις τοπικές ιδιομορφίες και τις απαιτήσεις των κλινικών γιατρών.

Η πιθανότητα δηλητηρίασης πρέπει να ελέγχεται, όταν δεν υπάρχει σαφής αιτία θανάτου, όταν ο ασθενής είναι αναίσθητος ή σε κώμα και όταν ο ασθενής εμφανίζει διαταραχές του κυκλοφορικού ή αναίτια ναυτία ή και διάρροια. Επίσης, σε κάθε αιφνίδια ασθένεια μικρών παιδιών και σε συγχυτικούς ασθενείς πού αδυνατούν να δώσουν σαφές ιστορικό. Η πιθανότητα δηλητηρίασης πρέπει να ελέγχεται και σε ταυτόχρονη ασθένεια περισσοτέρων του ενός ατόμων, σε ταυτόχρονη ασθένεια ανθρώπων και κατοικιδίων ζώων που ζουν μαζί και όταν αναφέρεται στο ιστορικό λήψη ή έκθεση σε κάποια χημική ουσία. Επίσης, όταν εμφανίζονται συμπτώματα που προσομοιάζουν με συμπτώματα συγκεκριμένης δηλητηρίασης, όταν άτομα που έχουν εκτεθεί σε καπνό ή φωτιά εμφανίζουν συμπτώματα και σε περιπτώσεις επαγγελματικής έκθεσης σε τοξικούς παράγοντες.

Η συμβολή της Δικαστικής Τοξικολογίας είναι σημαντική στην Ιατροδικαστική διερεύνηση περιστατικών νοσηλείας με συμπτώματα δηλητηριάσεως, αιφνιδίου θανάτου, μη αναμενόμενου θανάτου στο νοσοκομείο, θανάτου ή ανεπιθύμητων ενεργειών σε ασθενείς υπό θεραπεία και σε ατυχήματα με μέσα μαζικής μεταφοράς. Επίσης, συμβάλλει στη διερεύνηση εγκληματικών ενεργειών, θανάτων σε πυρκαϊές, θανάτων στις φυλακές, θανάτων από ναρκωτικά και θανάτων ζώων.

Απαραίτητες πληροφορίες στο εργαστήριο για την τοξικολογική ανάλυση είναι η φύση της ύποπτης ουσίας ή ουσιών, η πιθανή δόση, το ιατρικό ιστορικό, η φαρμακευτική και θεραπευτική αγωγή, οι χρόνοι λήψης και δειγματοληψίας, οι κλινικές εκδηλώσεις, βιοχημικές ή άλλες εξετάσεις και τα ευρήματα της αυτοψίας του χώρου και της νεκροψίας - νεκροτομής. Η επιλογή του προς ανάλυση βιολογικού δείγματος εξαρτάται από τη διαθέσιμη μεθοδολογία του εργαστηρίου (ευαισθησία), αλλά και από τη φαρμακοκινητική της ληφθείσας ουσίας και κατ’ επέκταση από το χρόνο που μεσολάβησε από τη λήψη της ουσίας μέχρι τη δειγματοληψία.

Ειδικές περιπτώσεις

• Δέρμα με υποκείμενους ιστούς σε σημεία ενέσεων
• Οστά > 100 g για βαρέα μέταλλα
• Λιπώδης ιστός >100 g για λιποδιαλυτά φάρμακα
• Τρίχες - νύχια για μέταλλα και φάρμακα
• Υαλοειδές υγρό 5 ml για οινόπνευμα
• ΕΝΥ 3 ml - όλα τα δηλητήρια ελλείψει αίματος
• Όλα τα σχετικά με την υπόθεση πειστήρια π.χ. δισκία, σύριγγες, υπολείμματα σε ποτήρια

Ο τοξικολογικός προκαταρκτικός έλεγχος (screen) αντιστοιχεί σε ποιοτική και σπανιότερα ημιποσοτική ανίχνευση. Είναι ταχεία μέθοδος (<1h), αλλά δαπανηρή.

Τα βιολογικά δείγματα πρέπει να συλλέγονται αμέσως μετά την εισαγωγή του ασθενούς και να αποστέλλονται στο εργαστήριο, μόνο εφόσον το αποτέλεσμα της τοξικολογικής ανάλυσης θα συμβάλλει στη διάγνωση ή τη θεραπευτική αντιμετώπιση της δηλητηρίασης. Πρέπει απαραιτήτως να συνοδεύονται από σχετικό πληροφοριακό σημείωμα.

• Τα ούρα (ποσότητα 50-75 ml) φυλάσσονται σε πλαστικό περιέκτη χωρίς συντηρητικό. Η δειγματοληψία είναι εύκολη και μη παρεμβατική. Οι συγκεντρώσεις των ουσιών είναι υψηλότερες απ' ό,τι στο αίμα. Είναι υδατικό διάλυμα χωρίς πρωτεΐνες. Ανιχνεύονται τόσο οι μητρικές ουσίες όσο και οι μεταβολίτες τους.
• Στο ολικό αίμα (10-20 ml) προστίθενται οξαλικά (ηπαρίνη για PschE) ως αντιπηκτικό και φθοριούχο νάτριο (2 mg/dl) ως συντηρητικό. Για την ανίχνευση πτητικών ουσιών απαιτείται αεροστεγής πωματισμός, συχνά υπό στιβάδα παραφινελαίου, σε φιαλίδια με τον ελάχιστο δυνατό υπερκείμενο χώρο (head space). Οι συγκεντρώσεις των τοξικών ουσιών στο αίμα είναι αυτές που αξιολογούνται, πάντα σε συνδυασμό με το χρόνο που μεσολάβησε από τη λήψη της ουσίας μέχρι τη δειγματοληψία. Για κάποιες ουσίες υπάρχουν καμπύλες (Nomograms) που προσδιορίζουν τη βαρύτητα της δηλητηρίασης, την αναγκαιότητα για τη λήψη θεραπευτικών μέτρων αλλά και την πρόγνωσή της.
• Το γαστρικό περιεχόμενο (50-75 ml) φυλάσσεται σε πλαστικό περιέκτη χωρίς συντηρητικό. Ανάλογα με τον χρόνο που πέρασε από τη λήψη, μπορεί να περιέχει υψηλές συγκεντρώσεις αυτούσιας της ληφθείσας ουσίας. Το γαστρικό περιεχόμενο βρίσκεται πρακτικά εκτός οργανισμού.
• Τα διάφορα πειστήρια, όπως δισκία, φιαλίδια, περιέκτες, σύριγγες, ποτήρια κλπ., που σχετίζονται με κάποιον ασθενή πρέπει να συναποστέλλονται και συναναλύονται με τα βιολογικά του υλικά.

Πρέπει να λαμβάνονται μέτρα προστασίας κατά τη μεταφορά και φύλαξη των βιολογικών υλικών και πειστηρίων (δειγματοληψία, σωστή συσκευασία, σωστή συντήρηση, επισήμανση κάθε περιέκτη και ασφαλής μεταφορά δειγμάτων στο εργαστήριο).

Η τοξικολογική ανάλυση απαιτεί αναλυτικές μεθόδους υψηλής ακρίβειας, ευαισθησίας και εξειδίκευσης. Τα στάδια της τοξικολογικής ανάλυσης είναι η ταξινόμηση του υλικού, η απομόνωση,  παραλαβή και ταυτοποίησή του (ποιοτικός προσδιορισμός), ο ποσοτικός προσδιορισμός του και η επιβεβαίωση και αξιολόγηση του αποτελέσματος (υπολογισμός ληφθείσας δόσης, χρόνος που πέρασε από την λήψη, οδός και συχνότητα έκθεσης ή λήψης, συνθήκες έκθεσης).

Πολλοί παράγοντες επηρεάζουν το αποτέλεσμα, όπως το ελλιπές ή παραπλανητικό ιστορικό, το είδος των πειστηρίων (ποσότητα, κατάσταση), η διαθέσιμη μεθοδολογία του εργαστηρίου, η συχνότητα των δηλητηριάσεων στην περιοχή, η ακριβής γνώση των δυνατοτήτων της κάθε μεθόδου (ευαισθησία, εξειδίκευση) και το κόστος του αναλυτικού εξοπλισμού.

Η ερμηνεία των αποτελεσμάτων της τοξικολογικής ανάλυσης αφορά τον προσδιορισμό της επίδρασης της ανιχνευθείσης ουσίας στην κατάσταση της υγείας αλλά και στη συμπεριφορά του ατόμου. Για την αξιολόγηση των αποτελεσμάτων λαμβάνεται υπόψη η γενική κατάσταση του ατόμου, το βάρος, η ηλικία, οι υπάρχουσες νόσοι, οι αντιδράσεις υπερευαισθησίας ή ιδιοσυγκρασίας, η βιομετατροπή, η ανοχή, η ενζυμική επαγωγή, η συνέργεια και η κατάσταση των βιολογικών υλικών.

Το Τοξικολογικό Εργαστήριο απαιτεί αναλυτικό εξοπλισμό υψηλής ακρίβειας, ευαισθησίας και εξειδίκευσης (και, δυστυχώς, υψηλού κόστους), άρτια εκπαιδευμένους και έμπειρους τοξικολόγους και έμπειρο παρασκευαστικό προσωπικό. Πολλά προβλήματα αναφύονται κατά την άσκηση της δικαστικής τοξικολογίας. Απαιτείται συνεχής ενημέρωση, καθώς εμφανίζονται καινούργια δηλητήρια και νέα μεθοδολογία. Η εργασία είναι ανθυγιεινή. Είναι απαραίτητη η επικοινωνία των τοξικολόγων μεταξύ τους και η συνεχής επαφή με Αστυνομικές και Δικαστικές αρχές.

Πεδία έρευνας της Δικαστικής Τοξικολογίας είναι η ανάπτυξη αναλυτικής μεθοδολογίας, η ανάλυση “μη συμβατικών” βιολογικών υλικών, όπως σάλιο, τρίχες, ιδρώτας, νύχια και κυψελίδα, η διερεύνηση σπανίων περιστατικών (case reports) και οι επιδημιολογικές μελέτες. Η Δικαστική Τοξικολογία συμβάλλει επίσης στην προστασία της Δημόσιας υγείας και ασκεί αξιόλογη κοινωνική προσφορά. Είναι απαραίτητος συνεργάτης της Ιατροδικαστικής, της Παθολογίας, της Κοινωνικής Ιατρικής, αλλά και της Δικαιοσύνης και του Νόμου.

Χαρά Σπηλιοπούλου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια
Διευθύντρια του Εργαστηρίου Ιατροδικαστικής και Τοξικολογίας
Ιατρική Σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών
Τελευταία αναθεώρηση : 1/5/2006