Τα σημεία θανάτου διακρίνονται σε πρώιμα ή πρόσφατα και υστεροφανή ή πτωματικά φαινόμενα.

Η διάγνωση του θανάτου τίθεται με βάση τα πρόσφατα σημεία, όπως η παύση της αναπνοής, η παύση της κυκλοφορίας, η απώλεια των αισθήσεων, η μυϊκή χάλαση και η παραμόρφωση της κόρης του οφθαλμού. Για την εκτίμηση της παύση της αναπνοής και της κυκλοφορίας, μπορεί να γίνει ακρόαση, να τοποθετηθεί καθρέπτης στα έξω στόμια των αεροφόρων οδών, να εκτελεστεί ΗΚΓ ή περίδεση ονυχοφόρου φάλαγγας, να αναζητηθεί το περγαμηνοειδές εντύπωμα στο δέρμα μετά από προστριβή ή να γίνει διατομή της επιδερμίδας. Η απώλεια αισθήσεων έχει σχετική μόνο αξία. Καταργούνται με την εξής σειρά η γεύση, η όσφρηση, η όραση, η αφή και η ακοή. Η μυϊκή χάλαση έχει ως αποτέλεσμα τη διάνοιξη των βλεφάρων, τη διαστολή της κόρης, την πτώση της κάτω σιαγόνος και την απώλεια ούρων και κοπράνων. Το σημείο Jolle αντιστοιχεί σε παραμόρφωση της κόρης, ελλειπτικού σχήματος, που προκαλείται κατά τη συμπίεση του βολβού μεταξύ αντίχειρος και δείκτη.

Αμέσως μετά το θάνατο η νεκρή ύλη υφίσταται μια σειρά από μεταβολές που εκδηλώνονται με τα πτωματικά φαινόμενα. Τα πτωματικά φαινόμενα έχουν ιατροδικαστική σημασία σχετικά με το χρόνο που πέρασε από το θάνατο, τη θέση του πτώματος κατά τη στιγμή του θανάτου, το ενδεχόμενο μετακίνησης του πτώματος, την πιθανή αιτία του θανάτου και τις συνθήκες του θανάτου.

Η θόλωση του κερατοειδούς εμφανίζεται 2-4 ώρες μετά το θάνατο και οφείλεται στην προοδευτική εξάτμιση των υδαρών συστατικών του. Ο κερατοειδής σταδιακά γίνεται αδιαφανής, πράγμα που διευκολύνεται σε θερμό και ξηρό περιβάλλον.

Με την επέλευση του θανάτου αναστέλλεται η παραγωγή θερμότητας και η λειτουργία των θερμορυθμιστικών μηχανισμών. Το πτώμα τείνει να πάρει τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος (απόψυξη του πτώματος) με ακτινοβολία θερμότητας, με αγωγή και με μεταφορά θερμότητας. Η ταχύτητα απόψυξης εξαρτάται από την αιτία θανάτου, τη σωματική διάπλαση του ατόμου και το πάχος (ακριβέστερα από το λόγο μάζας/επιφάνεια), από τις συνθήκες του περιβάλλοντος, την ύπαρξη ενδυμάτων και την αρχική θερμοκρασία του σώματος. Η απόψυξη ολοκληρώνεται εξωτερικά σε 12 ώρες. Εσωτερικά, στον πυρήνα του σώματος, ολοκληρώνεται σε 18-24 ώρες. Είναι ταχύτερη όταν είναι γυμνό το πτώμα και επίσης είναι ταχύτερη στο νερό. Η απόψυξη έχει ιατροδικαστική σημασία, διότι παρέχει στοιχεία για το χρόνο που έχει περάσει από το θάνατο.

Το μυϊκό σύστημα σκληρύνεται και παίρνει μια «ξυλώδη» υφή. Η πτωματική ακαμψία εμφανίζεται σε 4-5 ώρες, επιτείνεται και ολοκληρώνεται σε 12 ώρες. Διατηρείται σε ακμή άλλες 6-8 ώρες και τέλος, σταδιακά, «λύνεται». Η σειρά εμφάνισης ακαμψίας έχει ως εξής : λαιμός-κάτω σιαγόνα, πρόσωπο, άνω άκρα, θώρακας, κοιλιά και κάτω άκρα. Η φυσικοχημική βάση του φαινομένου είναι πολύπλοκη και οφείλεται σε μη αναστρέψιμη σύνδεση της ακτίνης και της μυοσίνης σε σκελετικές, καρδιακές λείες μυϊκές ίνες. Ο χρόνος εγκατάστασης εξαρτάται από τη φυσική διάπλαση του ατόμου, την αιτία του θανάτου, τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος και την ηλικία του ατόμου. Εμφανίζεται γρηγορότερα σε άτομα που πριν το θάνατο είχαν μεγάλη φυσική δραστηριότητα. Η πτωματική ακαμψία έχει ιατροδικαστική σημασία για την ασφαλή διάγνωση του θανάτου, την αναγνώριση της αρχικής στάσεως του ατόμου και τον προσδιορισμό του χρόνου του θανάτου.

Οι πτωματικές υποστάσεις αντιστοιχούν σε βαθιά ερυθρή χρώση του δέρματος και των εσωτερικών οργάνων με τη μορφή εκτεταμένων κηλίδων, ακανόνιστου σχήματος, που θυμίζουν γεωγραφικό χάρτη. Η απόχρωση εξαρτάται από το ποσοστό της αναχθείσης αιμοσφαιρίνης. Εμφανίζονται σε 2-4 ώρες, επιτείνονται και ολοκληρώνονται σε 12 ώρες.

Ο χρόνος εγκατάστασης και η έκταση των πτωματικών υποστάσεων εξαρτώνται από το συνολικό όγκο αίματος,  την αιτία του θανάτου, τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος και την ηλικία του ατόμου. Η ιατροδικαστική σημασία των πτωματικών υποστάσεων έγκειται στην ασφαλή διάγνωση του θανάτου, την αναγνώριση της αρχικής θέσεως του πτώματος, τον προσδιορισμός του χρόνου του θανάτου και τον προσανατολισμό για την αιτία του θανάτου. Σε αντίθεση με τις πτωματικές υποστάσεις, οι εκχυμώσεις είναι περιγεγραμμένες, με όρια σαφή. Στις πτωματικές υποστάσεις, αν χαραχθεί το δέρμα, αναβλύζει το αίμα, ενώ με την ισχυρή πίεση του δακτύλου, εγκαταλείπεται ωχρή περιοχή.

Σήψη ονομάζεται η κατά στάδια αποικοδόμηση της πολυσύνθετης οργανικής ύλης σε απλούστερες χημικές ενώσεις, υπό την επίδραση διαφόρων μικροοργανισμών. Ο ρυθμός της σήψης, εξαρτάται από περιβαλλοντικούς παράγοντες, από τους μικροοργανισμούς που βρίσκονται μέσα και έξω από το σώμα και από την αιτία του θανάτου.

Η πορεία της σήψης έχει ως ακολούθως : Η έναρξη γίνεται από το δεξιό λαγόνιο βόθρο, με τη μορφή μιας πράσινης κηλίδας. Ακολουθεί παραγωγή αερίων μέσα στο έντερο και διόγκωση της κοιλίας. Ο υποδόριος ιστός υπεγείρεται και δημιουργούνται φυσαλίδες με δύσοσμο υγρό στο σώμα (μεταθανάτια κυκλοφορία). Στη συνέχεια έχουμε ρευστοποίηση των οργάνων, ρήξη των τοιχωμάτων της κοιλίας και έκλυση δύσοσμων υγρών. Σε υγρό μέσο η σήψη προχωρά πολύ πιο αργά. Παραλλαγές της σήψης αποτελούν η σαπωνοποίηση και η μουμιοποίηση. Στη σαπωνοποίηση το λίπος μεταβάλλεται σε σαπωνοκηρώδη μάζα με χαρακτηριστική ταγγή οσμή. Απαραίτητη είναι η υγρασία και χρόνος 2-3 μηνών. Στη μουμιοποίηση οι ιστοί αποξηραίνονται. Απαραίτητη είναι η ξηρασία και η υψηλή θερμοκρασία (συνθήκες ερήμου).

Άλλες μέθοδοι για τον προσδιορισμό του χρόνου του θανάτου είναι το περιεχόμενο του στομάχου, τα έντομα που βρίσκονται στο πτώμα και οι  ηλεκτρολυτικές διαταραχές σε διάφορα βιολογικά υλικά (αμφισβητούνται διεθνώς).

Χαρά Σπηλιοπούλου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια
Διευθύντρια του Εργαστηρίου Ιατροδικαστικής και Τοξικολογίας
Ιατρική Σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών
Τελευταία αναθεώρηση : 1/5/2006