Γιατί χρειάζονται εμβολιασμοί;

Γιατί:

• προστατεύουν το εμβολιαζόμενο άτομο από σοβαρά λοιμώδη (μεταδοτικά) νοσήματα
• μειώνουν τη διασπορά των λοιμώξεων (δηλαδή τον κίνδυνο επιδημιών) με το μηχανισμό της συλλογικής ανοσίας. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι όσο περισσότερα άτομα εμβολιάζονται, τόσο λιγότερα μπορούν να μεταδώσουν τη νόσο σε άλλα άτομα. Επομένως, αφού τα άτομα που εμβολιάζονται ούτε νοσούν ούτε μεταδίδουν τη νόσο σε άλλους, προφυλάσσουν έμμεσα και τα υπόλοιπα άτομα, που ενδεχομένως δεν έχουν ακόμα εμβολιαστεί.
• Αντίθετα, όπου δεν γίνονται εμβολιασμοί, το κόστος σε ανθρώπινες ζωές είναι μεγάλο. Εξαιτίας του χαμηλού εμβολιαστικού επιπέδου, υπολογίζεται ότι κάθε χρόνο πεθαίνουν περίπου 3.5 εκατομμύρια παιδιά σε όλο τον κόσμο από νοσήματα που θα μπορούσαν εύκολα να προληφθούν με εμβολιασμούς. Περίπου 2 εκατομμύρια από τους θανάτους αυτούς οφείλονται σε ιλαρά, 800 000 σε νεογνικό τέτανο και 600 000 σε κοκκύτη. Επιπλέον, υπολογίζεται ότι κάθε χρόνο πάνω από 250 000 παιδιά μένουν ανάπηρα εξαιτίας της πολιομυελίτιδας.

Τι είναι η ενεργητική ανοσοποίηση;

Ενεργητική ανοσοποίηση (εμβολιασμός) είναι η χορήγηση ενός εμβολίου με σκοπό την πρόκληση ειδικής ανοσολογικής απάντησης (χυμικής ή κυτταρικής) από τον οργανισμό, με αποφυγή όμως των κινδύνων που θα απειλούσαν το άτομο αν ερχόταν σε φυσική επαφή με τη νόσο. Με άλλα λόγια, ο οργανισμός αναπτύσσει αμυντικούς μηχανισμούς ενάντια στη νόσο, όπως θα έκανε και σε περίπτωση επαφής με το υπεύθυνο μικρόβιο. Στην περίπτωση των εμβολιασμών όμως, δεν αναμένεται να εμφανιστούν οποιαδήποτε συμπτώματα ή επιπλοκές της ασθένειας και δεν θα χρειαστεί να λάβει το άτομο κάποια θεραπεία.

Για ποιές ασθένειες κυκλοφορούν εμβόλια στη χώρα μας;

Στην Ελλάδα κυκλοφορούν σήμερα τα ακόλουθα εμβόλια:

Τι μπορεί να περιέχει ένα εμβόλιο;

Τα εμβόλια μπορεί να περιέχουν:

1. Ζώντες εξασθενημένους (attenuated) παθογόνους μικροοργανισμούς, όπως συμβαίνει με πολλά εμβόλια έναντι ιών (π.χ. ιλαράς, ερυθράς, παρωτίτιδας, ανεμευλογιάς, το εμβόλιο Sabin για την πολιομυελίτιδα και του κίτρινου πυρετού), το από του στόματος χορηγούμενο εμβόλιο του τυφοειδή πυρετού και το εμβόλιο κατά της φυματίωσης (BCG).
2. Αδρανοποιημένους (killed//inactivated) λοιμογόνους παράγοντες, όπως συμβαίνει με αρκετούς ιούς και τα περισσότερα βακτηρίδια (π.χ. εμβόλια κοκκύτη, ηπατίτιδας Α, γρίπης, χολέρας, λύσσας, παρεντερικό εμβόλιο τυφοειδή πυρετού και Salk κατά της πολιομυελίτιδας).
3. Τροποποιημένα ατοξικά προϊόντα του παθογόνου μικροοργανισμού, όπως συμβαίνει με τα τοξοειδή (toxoids) που περιέχονται στα εμβόλια της διφθερίτιδας και του τετάνου. Η διατήρηση όμως μακροχρόνιας ανοσίας απαιτεί περιοδική επαναχορήγηση αναμνηστικών δόσεων του εμβολίου (boosters).
4. Εμβόλια που περιέχουν τμήμα του λοιμογόνου παράγοντα (εμβόλια υπομονάδων, subunits), εμβόλια που περιέχουν συνθετικά πολυπεπτίδια ή εμβόλια που παράγονται με τεχνικές ανασυνδυασμένου (recombinant) DNA, όπως το εμβόλιο του αιμοφίλου γρίπης τύπου b, της ηπατίτιδας Β, του μηνιγγιτιδοκόκκου ομάδος C, του πνευμονιοκόκκου (7-δύναμο συζευγμένο) και το παρεντερικό του τυφοειδή πυρετού. Τα εμβόλια αυτά δεν μεταδίδουν το λοιμογόνο παράγοντα.

Εκτός από τον ενεργό ανοσοποιητικό παράγοντα τα σκευάσματα των εμβολίων περιέχουν ένα διαλύτη (αποστειρωμένο νερό, φυσιολογικό ορό ή σύνθετο υγρό που προέρχεται από την καλλιέργεια ιστών στην οποία παρήχθη το εμβόλιο π.χ. αυγά όρνιθας). Επίσης, μπορεί να περιέχουν συντηρητικά, σταθεροποιητικούς παράγοντες, αντιβιοτικά (π.χ. νεομυκίνη ή στρεπτομυκίνη) που ενδέχεται να προκαλέσουν αλλεργικές αντιδράσεις και ανοσοενισχυτικούς παράγοντες, όπως άλατα αλουμινίου που χρησιμοποιούνται για αύξηση της αντιγονικότητας, ιδίως σε εμβόλια που περιέχουν αδρανοποιημένους μικροοργανισμούς ή προϊόντα τους.

Τι νέα εμβόλια δοκιμάζονται τα τελευταία χρόνια;

Στο στάδιο των κλινικών δοκιμών βρίσκονται ακόμη DNA εμβόλια, για χρήση σε περιπτώσεις καρκίνου, αλλεργικών και αυτοάνοσων νοσημάτων, αποτελούμενα από απλό κυκλικό DNA (πλασμίδιο) στο οποίο έχουν εισαχθεί το γονίδιο που κωδικοποιεί για το επιθυμητό αντιγόνο και ένας εκκινητής για την έκφραση του γονιδίου στα ευκαρυωτικά κυτταρα. Τα εμβόλια αυτά χορηγούνται ενδομυϊκώς και διεγείρουν τόσο την κυτταρική όσο και τη χυμική ανοσία. Ελπιδοφόρα είναι τα μηνύματα από τη χορήγηση του νέου εμβολίου κατά του ιού του ανθρωπίνου θηλώματος (HPV), που φαίνεται να συμβάλλει σημαντικά στην πρόληψη του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας, στις γυναίκες.

Ποιό είναι το συνιστώμενο σχήμα ρουτίνας για τον εμβολιασμό βρεφών, παιδιών και εφήβων στη χώρα μας;

Βλέπε σχετικές λεπτομέρειες στο Σχήμα 1.

Τι πρέπει να γίνει αν δεν γίνει ένας εμβολιασμός στην ώρα του;

Αν καθυστερήσουν να γίνουν ορισμένες δόσεις των εμβολίων, όπως DTP ή DTaP, OPV ή ΙPV, Hib και HBV δεν χρειάζεται να επαναληφθεί το εμβολιαστικό σχήμα από την αρχή, αλλά συνεχίζεται κανονικά η επόμενη δόση με τήρηση όμως των μεσοδιαστημάτων στους επόμενους εμβολιασμούς.

Ποιά εμβόλια δεν πρέπει/δεν χρειάζεται να γίνονται σε παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας;

1. Ο εμβολιασμός για τον αιμόφιλο της ινφλουέντζας τύπου b (Hib) δεν συνιστάται μετά την ηλικία των 5 ετών, εκτός αν υπάρχουν ενδείξεις π.χ. λειτουργική ασπληνία.
2. Αν οι εμβολιασμοί αρχίσουν μετά την ηλικία των 7 ετών, δεν χρησιμοποιείται το εμβόλιο DTP ή DΤaP αλλά το συνδυασμένο εμβόλιο διφθερίτιδας-τετάνου τύπου ενηλίκου (Td) που περιέχει την ίδια δόση τοξοειδούς του τετάνου, όπως το εμβόλιο DTP ή DTaP, αλλά μειωμένη δόση τοξοειδούς διφθερίτιδας. Στη συνέχεια ο εμβολιασμός για τη διφθερίτιδα και τον τέτανο χρειάζεται να επαναλαμβάνεται ανά 10 έτη.
3. Το εμβόλιο Sabin για την πολιομυελίτιδα, (OPV) συνήθως δεν χρησιμοποιείται μετά την ηλικία των 18 ετών. Αντ’ αυτού, αν κριθεί σκόπιμο, προτιμάται να γίνεται ο εμβολιασμός με το εμβόλιο Salk (IPV) .

Πώς πρέπει να εμβολιάζονται τα παιδιά μεταναστών;

Ισχύουν οι γενικές οδηγίες για των εμβολιασμών των παιδιών και των εφήβων. Επιπλέον, λόγω αυξημένου κινδύνου, πρέπει να γίνεται οπωσδήποτε έλεγχος για φυματίωση και ηπατίτιδα Β. Ειδικά για τη φυματίωση, θα πρέπει να γίνεται έλεγχος της πρόσφατης θετικοποίησης φυματινοαντίδρασης με τη δοκιμασία Mantoux, κατά την πρώτη επίσκεψη στο γιατρό και μετά παρέλευση τριμήνου και να ακολουθεί ακτινογραφία θώρακα επί θετικής δοκιμασίας. Ακτινογραφία θώρακα πρέπει να γίνεται επίσης σε παιδιά με ιστορικό εμβολιασμού με BCG που παρουσιάζουν ισχυρά θετική δερμοαντίδραση, ενώ εμβολιασμός για προστασία από φυματίωση χρειάζεται να γίνεται σε όλα τα παιδιά μεταναστών ηλικίας κάτω των 12 ετών.

Ποιά εμβόλια μπορούν να κάνουν οι ενήλικες και οι υπερήλικες;

Από αυτά, το Td πρέπει να γίνεται κάθε δέκα χρόνια σε όλους τους ενήλικες ανεξαρτήτως ηλικίας. Σε άτομα άνω των 65 ετών συνίσταται να γίνεται κάθε χρόνο εμβόλιο κατά της γρίππης. Τα υπόλοιπα αφορούν άτομα αυξημένου κινδύνου λόγω επαγγέλματος, συνθηκών διαβίωσης ή συνυπαρχόντων νοσημάτων.

Για ποιές ομάδες πληθυσμού υπάρχουν ειδικές οδηγίες επιπρόσθετων εμβολιασμών;

Βλέπε σχετικά το σχήμα 2.

Μπορώ να κάνω ένα εμβόλιο και να λάβω ταυτόχρονα ανοσοσφαιρίνη (άνοσο ή υπεράνοσο ορό) ή να κάνω και δοκιμασία Mantoux;

Σε γενικές γραμμές συνιστάται:

• να μη γίνονται εμβόλια με ζώντες ιούς σε διάστημα λιγότερο από τρεις μήνες μετά τη χορήγηση ανοσοσφαιρίνης,
• να μη χορηγείται ανοσοσφαιρίνη μέσα σε δύο εβδομάδες από τη χορήγηση εμβολίου με ζώντες ιούς, και
• να γίνεται, εφ’ όσον κρίνεται απαραίτητο, ταυτόχρονη χορήγηση ανοσοσφαιρινών και αδρανοποιημένων εμβολίων ή τοξοειδών, αφού δεν φαίνεται να αναστέλλεται η αντισωματική απάντηση.
• Αν χρειάζεται, η Mantoux μπορεί να διενεργείται την ίδια μέρα με τον εμβολιασμό με ζώντες ιούς, π.χ. MMR. Αν όμως η φυματινοαντίδραση δεν γίνει την ίδια μέρα με τον εμβολιασμό, συνιστάται να αναβάλλεται ο έλεγχος για 4-6 εβδομάδες, επειδή το εμβόλιο της ιλαράς μπορεί να προσωρινά καταστείλει ενδεχόμενη θετική απάντηση.

Πώς εμβολιάζονται τα πρόωρα;

Τα πρόωρα νεογνά έχουν καλή αντισωματική απάντηση και δεν παρουσιάζουν ασυνήθιστα συχνές παρενέργειες από τους εμβολιασμούς. Κατά συνέπεια, μπορούν να εμβολιαστούν στην προβλεπόμενη χρονολογική ηλικία με τα περισσότερα εμβόλια και με την πλήρη δόση του εμβολίου. Εξαίρεση αποτελεί ο εμβολιασμός κατά της πολιομυελίτιδας, o οποίος θα πρέπει να αναβάλλεται μέχρι την έξοδο από το νοσοκομείο, προς αποφυγή νοσοκομειακής μετάδοσης ή εναλλακτικά, να αντικαθίσταται από το εμβόλιο Salk. Τα πρόωρα νεογνά που αναπτύσσουν χρόνιο αναπνευστικό πρόβλημα καθώς και τα μέλη των οικογενειών τους θα πρέπει - τα νεογνά μετά την ηλικία των 6 μηνών - να εμβολιάζονται κάθε φθινόπωρο με το εμβόλιο της γρίπης. Ειδικά για τα πρόωρα νεογνά (με διάρκεια κύησης ( 35 εβδομάδων και ηλικία μικρότερη των 6 μηνών κατά την εποχή της έξαρσης του αναπνευστικού συγκυτιακού ιού, RSV) υπάρχει δυνατότητα παθητικής ανοσοποίησης έναντι του αναπνευστικού συγκυτιακού ιού που αποτελεί το συχνότερο αίτιο ιογενούς λοίμωξης του κατώτερου αναπνευστικού σε βρέφη και μικρά παιδιά. Το σκεύασμα παρέχεται με την μορφή IgG ανοσοσφαιρίνης (Palivizumab) ή ανθρώπινων μονοκλωνικών αντισωμάτων.

Τι ισχύει για τα εμβόλια στις εγκύους;

Οι έγκυες πρέπει γενικώς να αποφεύγουν τους εμβολιασμούς και τη λήψη φαρμάκων, εκτός αν υπάρχει ειδική ανάγκη, παρότι ουσιαστικά λείπουν ερευνητικά δεδομένα που να υποστηρίζουν ότι υπάρχει κίνδυνος τερατογένεσης σε περίπτωση εμβολιασμού με αδρανοποιημένα εμβόλια ή τοξίνες. Για το λόγο αυτό αν μία έγκυος εμβολιαστεί κατά λάθος με οποιοδήποτε εμβόλιο δεν συνιστάται διακοπή κύησης.

Τα μόνα εμβόλια σειράς που συνιστάται - εφόσον υπάρχει ένδειξη - να γίνονται στην εγκυμοσύνη είναι της διφθερίτιδας και του τετάνου.

Πού πραγματοποιούνται οι εμβολιασμοί των παιδιών στην Ελλάδα;

Στη χώρα μας οι εμβολιασμοί πραγματοποιούνται από:

• δημόσιους φορείς Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας, συμπεριλαμβανομένων των Σταθμών Μητέρας-Παιδιoύ του ΙΚΑ,
• άλλους ασφαλιστικούς οργανισμούς, Διευθύνσεις Υγιεινής, Κέντρα Υγείας, Αγροτικά Ιατρεία και Πολυϊατρεία ορισμένων Δήμων καθώς και
• ιδιώτες παιδιάτρους, στους οποίου επιμερίζεται μεγάλο τμήμα της εμβολιαστικής κάλυψης του παιδικού κυρίως πληθυσμού και αρκετών εφήβων.

Πού πραγματοποιούνται οι εμβολιασμοί ενηλίκων στην Ελλάδα;

Υποχρεωτικός εμβολιασμός για τέτανο γίνεται κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής θητείας. Τα κέντρα που εμβολιάζουν ενήλικες (συνήθως Υγειονομικά Κέντρα των Νομαρχιών) είναι πολύ λιγότερα σε σχέση με εκείνα που εμβολιάζουν παιδιά. Στην πράξη οι υπηρεσίες αυτές ασχολούνται περισσότερο με εμβολιασμούς ειδικών ομάδων πληθυσμού, όπως είναι οι ναυτικοί και οι μετανάστες παρά με το συστηματικό έλεγχο της εμβολιαστικής κάλυψης των ενηλίκων.

Σύνταξη: Β. Μπενέτου, Ε. Πετρίδου, σε συνεργασία με Α. Ανδρή, Α. Τερζίδη
Επιμέλεια Κειμένων Ηλεκτρονικής Παρουσίασης: Γ. Μ. Λαβράνος
Μονάδα Προληπτικής Ιατρικής
Εργαστήριο Υγιεινής και Επιδημιολογίας ΕΚΠΑ
Για περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να ανατρέξετε στον επίσημο ιστότοπο του Εργαστηρίου: http://www.euroipn.org/hygiene/
Τελευταία αναθεώρηση : 23/11/2006