Μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα, τα λοιμώδη νοσήματα αποτελούσαν τη μάστιγα όλης της ανθρωπότητας. Στη συνέχεια, οι ανεπτυγμένες χώρες του κόσμου, χάρις στην οικονομική ανάπτυξη και τη θεαματική βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, περιόρισαν τα λοιμώδη αλλά βρέθηκαν αντιμέτωπες με τα νοσήματα του καταναλωτισμού, τα καρδιαγγειακά, τους καρκίνος και τα ατυχήματα, τους λεγόμενους και φονιάδες της εποχής μας. Αντίθετα, ο λιγότερο ανεπτυγμένος κόσμος, δηλαδή η συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού της γης, συνέχισε και συνεχίζει λόγω φτώχειας να μαστίζεται από τα λοιμώδη νοσήματα. Στον δε 21ο αιώνα, πάντα στις αναπτυγμένες χώρες, ενώ οι 3 φονιάδες δείχνουν να υποχωρούν χάρις στα προγράμματα Πρόληψης και Προαγωγή Υγείας, απειλητικά ορθώνεται μπροστά μας ένα νέο κύμα νοσηρότητας που σχετίζεται άμεσα ή έμμεσα με την ψυχική μας κατάσταση.

Έχει επίσης ενδιαφέρον να σημειωθεί, ότι για μετά το 2020, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας προβλέπει ότι οι διαφορές αυτές στη νοσηρότητα μεταξύ ανεπτυγμένων και υπό ανάπτυξη χωρών θα γεφυρωθούν και ότι όλος ο πληθυσμός της γης, λόγω της παγκοσμιοποίησης της οικονομίας, του καταναλωτισμού και του τρόπου ζωής, θα αντιμετωπίζει και ένα παγκοσμιοποιημένο νοσολογικό πρότυπο, όπου την πρώτη θέση θα κατέχουν τα καρδιαγγειακά νοσήματα και τη δεύτερη η κατάθλιψη!!

Απέναντι στην απειλή των ψυχικών διαταραχών, η Πρόληψη αποτελεί ασφαλώς το πιο αποτελεσματικό μας όπλο. Η έξαρση των ψυχικών διαταραχών σχετίζεται άμεσα με ευρύτερα κοινωνικά φαινόμενα και στην προκειμένη περίπτωση με την μετάβαση της ανθρωπότητας, σχεδόν στο σύνολό της, σε έναν νέο πολιτισμό. Από τον βιομηχανικό πολιτισμό περνάμε στον μεταβιομηχανικό, ή στον πολιτισμό της πληροφορίας-γνώσης ή της νέας τεχνολογίας. Όπως και αν ονομάσουμε το νέο πολιτισμό, το γεγονός που παραμένει είναι ότι η μετάβαση έχει αποσταθεροποιήσει και αποδυναμώσει κοινωνικούς θεσμούς που λειτουργούσαν προστατευτικά για την ψυχική υγεία του ατόμου, όπως η οικογένεια, η γειτονιά, η εργασία, κ.ά., χωρίς να τους έχει αντικαταστήσει ακόμα με άλλες προστατευτικές συνθήκες. Έτσι, το σύγχρονο άτομο είναι επικίνδυνα εκτεθειμένο στην απάνθρωπη μεγαλούπολη, στην ανασφάλεια της ανεργίας, στην υποβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος, στη μοναξιά της σύγχρονης ατομικότητας.

Σ΄ αυτά τα ζητήματα πρέπει πρωτίστως να επικεντρωθεί η πρωτογενής πρόληψη των ψυχικών διαταραχών προκειμένου να καταπολεμήσει τους βασικούς παράγοντες που τις προκαλούν. Όμως, θα πρέπει να επισημανθεί ότι η παρέμβαση σ’ αυτούς τους τομείς δεν είναι ευθύνη των υπηρεσιών υγείας, αλλά της κοινωνικής πολιτικής, της οικονομίας, της παιδείας, του πολιτισμού, δηλαδή κάθε οργανωμένης κοινωνίας στο σύνολό της.

Αντίθετα, η δευτερογενής Πρόληψη, δηλαδή η έγκαιρη διάγνωση των ψυχικών διαταραχών και η αποκατάσταση που πολλοί την χαρακτηρίζουν ως τριτογενή Πρόληψη, είναι πρωτίστως ευθύνη των ιατροκοινωνικών υπηρεσιών. Για το σκοπό αυτό χρειάζονται καλά οργανωμένες υπηρεσίες, με καλά εκπαιδευμένο προσωπικό, ψυχιάτρους, ψυχολόγους, κοινωνικούς λειτουργούς, επισκέπτες υγείας και νοσηλευτές, ώστε να μπορούν να διαγνώσουν και να συμμετέχουν στις ατομικές ή συλλογικές παρεμβάσεις.

Στην Ελλάδα, η πρωτογενής Πρόληψη είναι σχεδόν ανύπαρκτη, όπως συμβαίνει εξάλλου σε όλους σχεδόν τους τομείς υγείας, ενώ στη δευτερογενή και τριτογενή Πρόληψη των ψυχικών διαταραχών έχουν γίνει σημαντικά βήματα, πολλά από τα οποία οφείλονται στο εμπνευσμένο έργο του κορυφαίου έλληνα ψυχιάτρου Κ. Στεφανή. Τα επιτεύγματα αυτά όμως, σαφώς υπολείπονται από τις ραγδαία αναπτυσσόμενες ανάγκες, κυρίως σ’ ό,τι αφορά τις παρεμβάσεις και τις υποδομές στην Κοινότητα και την ανυπαρξία ενός ολοκληρωμένου συστήματος Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας στη χώρα μας.

Γ.Κ. Τούντας, Αναπληρωτής Καθηγητής Κοινωνικής Ιατρικής Πανεπιστημίου Αθηνών
Διευθυντής Ινστιτούτου Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής
Τελευταία αναθεώρηση : 10/2/2007