Οι ανθρώπινοι πληθυσμοί σ’ όλη τη διάρκεια της μακρόχρονης ιστορίας τους ήρθαν αντιμέτωποι με διάφορα λοιμώδη νοσήματα που εκδηλώνονταν και υπό μορφή επιδημιών ή πανδημιών από τότε που ο άνθρωπος άρχισε να δημιουργεί πολυπληθείς οικισμούς κατά τη Νεολιθική περίοδο.

Τα βακτηρίδια υπολογίζεται ότι συνδέθηκαν για πρώτη φορά με τα ζώα πριν από τουλάχιστον 300 εκατ. χρόνια, προκαλώντας οστεομυελίτιδες ή λοιμώδη νοσήματα του κεντρικού νευρικού συστήματος. Ανάλογα παθολογικά ευρήματα από απολιθώματα συναντάμε και στα πρώτα ανθρωποειδή, που εμφανίζονται πριν από 500.000 χρόνια.

Οι επιδημίες αυξήθηκαν σε συχνότητα και σοβαρότητα όσο αυξάνονταν οι ανθρώπινοι οικισμοί, δηλαδή ο συγχνωτισμός των ανθρώπων, σε συνδυασμό με τις ανεπάρκειες της αποχέτευσης, την υποβαθμισμένη ποιότητα του πόσιμου νερού και τη συχνή έλλειψη επαρκούς τροφής. Σε πολλές δε περιπτώσεις, οι επιδημίες από τότε μέχρι σήμερα, σφράγισαν την ανθρώπινη ιστορία, όπως η ελονοσία που θέρισε τους Αθηναίους κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, η Πανώλη που ερήμωσε περιοχές της Ευρώπης κατά τον Μεσαίωνα, οι ιώσεις που αποδεκάτισαν τους Ατζέκους λόγω έλλειψης ανοσίας κατά την εισβολή των Ισπανών στην Κεντρική Αμερική, η πανδημία της Γρίπης το 1918 με τα 40 εκατ. νεκρούς και πρόσφατα το AIDS με τα αναρίθμητα θύματα κυρίως στις χώρες τις υποσακχάριας Αφρικής.

Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που οι ιπποκράτειοι γιατροί διέκριναν τις αρρώστιες σε επιδημικές, ενδημικές και σποραδικές. Απ’ αυτές η πιο σημαντική στην αρχαία Ελλάδα ήταν η ελονοσία, καθώς και η φυματίωση και οι γαστρεντερίτιδες. Ούτε είναι τυχαίο που στην Ευρώπη κάθε αιώνα κυριαρχούσε κι ένα διαφορετικό λοιμώδες νόσημα. Η λέπρα του 14ου αιώνα, η πανώλη του 15ου, η σύφιλη τον 16ο, η ιλαρά τον 17ο και 18ο, η φυματίωση και οστρακιά τον 19ο αιώνα, η γρίπη και το AIDS τον 20ό αιώνα και άγνωστο ακόμα τι μας περιμένει τον 21ο αιώνα.

Τις θανατηφόρες αυτές επιδημίες, όπως και πολλές άλλες, ο άνθρωπος τις πολέμησε σθεναρά με όσα όπλα του προσέφερε σε κάθε περίσταση η παρατήρηση, η γνώση και αργότερα η επιστήμη και η τεχνολογία. Με την απομόνωση, την απολύμανση, την ατομική υγιεινή και στη συνέχεια με τα εμβόλια και τα αντιβιοτικά, μπόρεσε να περιορίσει και σε ορισμένες περιπτώσεις να καταπολεμήσει τις απειλές αυτές, με αποτέλεσμα τη δραστική μείωση των λοιμωδών νοσημάτων τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα τουλάχιστον στις αναπτυγμένες χώρες του κόσμου.

Όμως η δραστική αυτή μείωση των θανάτων από λοιμώδη νοσήματα που οδήγησε στον διπλασιασμό του μέσου χρόνου ζωής των κατοίκων των ανεπτυγμένων χωρών στη διάρκεια του 20ού αιώνα, δεν οφείλονταν τόσο στα επιτεύγματα της ιατρικής, όσο στη θεαματική βελτίωση του βιοτικού επιπέδου και των συνθηκών ζωής των κατοίκων των βιομηχανικών χωρών. Η επαρκής διατροφή, η θέρμανση, η αποχέτευση, το καθαρό νερό, η βελτίωση των συνθηκών εργασίας και η ατομική υγιεινή, ήταν οι βασικοί παράγοντες που προστάτεψαν την ανθρώπινη υγεία από τα λοιμώδη νοσήματα.

Αντίθετα, στις χώρες του λεγόμενου τρίτου και τέταρτου κόσμου, δηλαδή στις λιγότερο πλούσιες χώρες, τα λοιμώδη νοσήματα συνεχίζουν να αποτελούν την πρώτη αιτία θανάτων επιβεβαιώνοντας τη διαπίστωση ότι η φτώχεια αποτελεί τη μεγαλύτερη αιτία θνησιμότητας στον κόσμο.

Άλλωστε, η πρόσφατη αναζωπύρωση ορισμένων λοιμωδών νοσημάτων, όπως η φυματίωση, η ηπατίτιδα, οι ιώσεις, κ.ά. σε πολλές περιοχές του κόσμου, έχουν να κάνουν με υποβαθμισμένες ή και εξαθλιωμένες συνθήκες διαβίωσης σε πολλές υπανάπτυξη χώρες, αλλά και στις ανεπτυγμένες χώρες εξαιτίας νέων εστιών φτώχειας που δημιουργούν οι τοπικοί πόλεμοι, η εργατική μετανάστευση, η ανεργία, ή η περιθωριοποίηση τμημάτων του αστικού πληθυσμού στις σύγχρονες μεγαλουπόλεις.

Αν αναζητούμε λοιπόν μια αποτελεσματική στρατηγική προάσπισης της ανθρώπινης υγείας από τις απειλές των σύγχρονων επιδημιών, η αναζήτηση αυτή πρέπει να μας οδηγήσει πρώτα απ’ όλα στην καταπολέμηση της φτώχειας και στην άσκηση μιας δίκαιης κοινωνικής πολιτικής για όλο τον πληθυσμό της γης, γιατί τα εθνικά σύνορα στην εποχή της παγκοσμιοποίησης δεν αποτελούν πλέον φραγμό μετάδοσης των λοιμωδών νοσημάτων. Στη συνέχεια έπεται η αναγκαιότητα της Δημόσιας Υγείας, με υποδομές, υπηρεσίες και πολιτικές, που περιορισμένα μόνο έχουν αναπτυχθεί στη χώρα μας, και ακολουθεί η ιατρική και η κατανάλωση των ιατρικοφαρμακευτικών προϊόντων.

Γ.Κ. Τούντας, Αναπληρωτής Καθηγητής Κοινωνικής Ιατρικής Πανεπιστημίου Αθηνών
Διευθυντής Ινστιτούτου Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής
Τελευταία αναθεώρηση : 10/2/2007