Σύμφωνα με το κυρίαρχο βιοϊατρικό μοντέλο, η αρρώστια αποτελεί είτε παρεκτροπή από τη φυσιολογική λειτουργία του οργανισμού, με βάση μετρήσιμες βιολογικές παραμέτρους, είτε παρουσία καθορισμένων παθολογικών αλλοιώσεων. Ο προσδιορισμός της γίνεται με τρία κλασικά ιατρικά κριτήρια. Το πρώτο αφορά τα υποκειμενικά ενοχλήματα του αρρώστου, το δεύτερο τον εντοπισμό μιας βλάβης (συνήθως σε επίπεδο οργάνου), και το τρίτο το σύνολο των συμπτωμάτων που συνιστούν μια αναγνωρίσιμη κλινική οντότητα.

Η ιατρογενής αυτή προσέγγιση της αρρώστιας εξελίχθηκε σε αντιστοιχία με την πορεία που ακολούθησε ο προβληματισμός για την υγεία σε όλη την ιστορική διαδρομή του Δυτικού πολιτισμού. Όπως η υγεία ταυτίστηκε με την ομαλή λειτουργία της ανθρώπινης μηχανής, έτσι και η αρρώστια αντιμετωπίστηκε ως μηχανική βλάβη, που πρέπει να διορθωθεί.

Η κοινωνική και ιστορική επίδραση στη διαμόρφωση των εννοιών της υγείας και της αρρώστιας έγκειται κυρίως στον εκάστοτε προσδιορισμό του ορίου μεταξύ φυσιολογικού και μη φυσιολογικού, το οποίο και αποτελεί συνήθως τη διαχωριστική γραμμή μεταξύ υγείας και αρρώστιας.

Στην περίπτωση όμως αυτή, δεν μπορεί να παραγνωριστεί το γεγονός ότι έννοιες όπως η «φυσιολογικότητα» επηρεάζονται σαφώς από τα εκάστοτε κοινωνικά και ιδεολογικά δεδομένα. Στον Δυτικό πολιτισμό, όπου κυρίαρχο ρόλο διαδραματίζει η έννοια της εργασίας και της παραγωγικότητας, οι έννοιες της φυσιολογικότητας και της αρρώστιας προσδιορίστηκαν σε σημαντικό βαθμό από την ικανότητα ή μη για εργασία. Μάλιστα, επειδή κατά το μεγαλύτερο διάστημα η εργασία ήταν κυρίως χειρωνακτική, τα όρια της παθολογίας ταυτίστηκαν με τα όρια της σωματικής -και ειδικά της μυϊκής- αδυναμίας. Οι περισσότερες πνευματικές ή ψυχικές διαταραχές αναγνωρίστηκαν ως παθολογικές μόνο κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, όταν η εργασία στον δυτικό κόσμο έγινε λιγότερο χειρωνακτική και περισσότερο νοητική και δημιουργική.

Aνάλογα παραδείγματα εμφανίζονται σε όλη την ανθρώπινη ιστορία, κατά τη διάρκεια της οποίας οι νοσολογικές αντιλήψεις διαμορφώθηκαν σε αντιστοιχία με τον εκάστοτε πολιτισμό, τις επιστημονικές εξελίξεις και το νοσολογικό πρότυπο κάθε ιστορικής περιόδου. Η χυμική παθολογία της ιπποκράτειας θεωρίας για παράδειγμα, αποτελεί λογική συνέπεια της ιωνικής φιλοσοφίας, αλλά και αντανάκλαση των παθολογοανατομικών χαρακτηριστικών των βασικών νοσημάτων στην περιοχή της Μεσογείου την εποχή εκείνη.

Σε αυτή την ιστορική πορεία εξέλιξης των νοσολογικών αντιλήψεων, δεσπόζουσα θέση κατείχε η διαμάχη ανάμεσα στο ολιστικό πρότυπο και το μηχανιστικό/εντοπιστικό. Το μηχανιστικό/εντοπιστικό πρότυπο αποτέλεσε τον πυρήνα του ιατροκεντρικού προβληματισμού. Αντίθετα, το ολιστικό πρότυπο αντιμετωπίζει τον άνθρωπο όχι μόνο ως «σωματικό σύστημα», αλλά ως ολότητα, με σωματικές, ψυχικές και κοινωνικές διαστάσεις. Ενώ σύμφωνα με την πρώτη αντίληψη η αρρώστια εκφράζει την αποτυχία του ατόμου να αντιμετωπίσει έναν «εξωτερικό» συνήθως εχθρό, η ολιστική αντίληψη αντιμετωπίζει την αρρώστια ως προειδοποίηση για τη διαταραχή της αρμονικής ισορροπίας που χαρακτηρίζει την υγεία. Η αρρώστια δεν είναι κάτι «κακό» ή «απορριπτέο», αλλά «σήμα κινδύνου», που όχι μόνο προειδοποιεί αλλά και σηματοδοτεί την προσπάθεια του οργανισμού να επαναφέρει το ανθρώπινο-ολιστικό σύστημα στην αρμονική του ισορροπία.

Η ολιστική αντίληψη για την υγεία και την αρρώστια δεν διαφοροποιείται μόνο ως προς τα φιλοσοφικά και οντολογικά της προστάγματα για τη φύση του ανθρώπινου οργανισμού˙ έχει και άμεσες πρακτικές επιπτώσεις, ως προς το χαρακτήρα και τους προσανατολισμούς της ιατρικής επιστήμης. Πρώτα απ’ όλα, από τη στιγμή που η αρρώστια αποτελεί διαταραχή της ανθρώπινης ολότητας, η αντιμετώπισή της δεν μπορεί να περιορίζεται μόνο στη σωματική ή μόνο στη ψυχική διάσταση. πρέπει να περιλαμβάνει πρακτικές που να αντιμετωπίζουν και τις τρεις διαστάσεις (σωματική, ψυχική, κοινωνική), και κυρίως τον τρόπο που αυτές αλληλεπιδρούν.

Παράλληλα, η ιατρική δεν μπορεί να είναι κατά βάση η θεραπευτική της συμπτωματολογίας της αρρώστιας, αλλά μια επιστήμη που να επιδρά και στους παράγοντες που απειλούν την αρμονική ισορροπία, δηλαδή στους παράγοντες που προκαλούν την αρρώστια.

Γ.Κ. Τούντας, Αναπληρωτής Καθηγητής Κοινωνικής Ιατρικής Πανεπιστημίου Αθηνών
Διευθυντής Ινστιτούτου Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής
Τελευταία αναθεώρηση : 10/2/2007