Άλλοι υποστηρίζουν ότι η εργασία είναι πόνος, ενώ άλλοι ότι η εργασία είναι απαραίτητη για τον εγκοινωνισμό του σύγχρονου ανθρώπου και την ολοκλήρωση της προσωπικότητάς του. Σε κάθε όμως περίπτωση, η εργασία επηρεάζει την υγεία και η κατάσταση της υγείας επιδρά στην εργασία. Από τις 700.000 περίπου ώρες ζωής του ανθρώπου, οι 60.000 κατά μέσο όρο είναι αφιερωμένες στην εργασία.

Η σχέση της υγείας με την εργασία έχει γίνει αντικείμενο μελέτης από πολύ παλιά. Ο Ιπποκράτης περιγράφει ειδικές παθολογικές καταστάσεις σε εργαζόμενους σε ορυχεία, καθώς και τοξικές επιδράσεις του μολύβδου μετά από επαγγελματική έκθεση. Πολύ αργότερα, στις αρχές του 18ου αιώνα, ο ιταλός τοξικολόγος Bernardini Ramazzini (1633-1741) έθεσε τις βάσεις της σύγχρονης βιομηχανικής τοξικολογίας, ενώ ο άγγλος γιατρός Percival Pott (1714-1788) περιέγραψε για πρώτη φορά επαγγελματικό καρκίνο στα τέλη του 18ου αιώνα. Η επίδραση του επαγγέλματος στη θνησιμότητα μελετήθηκε για πρώτη φορά στην Αγγλία το 1841 από τον William Farr, ο οποίος κατέγραψε αυξημένη θνησιμότητα στους εργάτες ορυχείων. Στη σύγχρονη εποχή, παρά την εξάλειψη των εφιαλτικών συνθηκών εργασίας των περασμένων αιώνων, τουλάχιστον στις αναπτυγμένες χώρες, η εργασία συνεχίζει να επιδρά με πολλούς τρόπους στην κατάσταση της υγείας.

Η εργασία επηρεάζει την υγεία έμμεσα και άμεσα. Έμμεσα, διαμορφώνοντας σε σημαντικό βαθμό το εισόδημα, που, όπως ήδη τονίστηκε, επιδρά αποφασιστικά στην υγεία. Επίσης, η εργασία επιδρά στην ψυχοκοινωνική ανάπτυξη και ωρίμανση, στον βασικό προσανατολισμό και στον εγκοινωνισμό του ατόμου. Ακόμα, η εργασία αποτελεί μέτρο κοινωνικής κατάταξης και κοινωνικής αναγνώρισης. Τέλος, ένα μεγάλο μέρος της κοινωνικής δραστηριότητας και της ψυχολογικής εμπειρίας συντελείται στο εργασιακό περιβάλλον.

Σε ό,τι αφορά τις άμεσες επιδράσεις, η εργασία μπορεί να έχει σχετικά ήπιες και άτυπες επιδράσεις στην υγεία, προκαλώντας ποικίλα συμπτώματα και επηρεάζοντας το γενικότερο αίσθημα ευεξίας, ή να έχει σοβαρές βλαπτικές επιδράσεις. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι βλαπτικές επιδράσεις αφορούν συγκεκριμένη νοσολογική οντότητα, όπως συμβαίνει στην περίπτωση των εργατικών ατυχημάτων και των επαγγελματικών νόσων. Σε άλλες περιπτώσεις, η εργασία εμφανίζεται ως παράγοντας που επιβαρύνει φυσιολογικές λειτουργίες, ή επιδεινώνει υπάρχουσες παθολογικές καταστάσεις. Αντίστροφα, η υγεία επηρεάζει επίσης την εργασία. Η ικανότητα του ατόμου για συγκεκριμένη μορφή εργασίας εξαρτάται, πολλές φορές καθοριστικά, από το επίπεδο της υγείας του.

Σήμερα, εκτιμάται ότι ένα ποσοστό μεταξύ 40 και 50% του παγκόσμιου πληθυσμού εκτίθεται σε επαγγελματικούς κινδύνους φυσικού, χημικού, βιολογικού, ψυχοκοινωνικού ή εργονομικού χαρακτήρα.

Κατά τους δύο τελευταίους αιώνες, η παραγωγική διαδικασία παρουσίασε τεράστια ανάπτυξη, κάτω από την επίδραση των επιστημονικών ανακαλύψεων και της μεγάλης ώθησης στον τομέα της τεχνολογίας. Η εξέλιξη αυτή μετέβαλε ταχύτατα -και συνεχίζει να μεταβάλλει -τόσο το σύνολο των μεθόδων παραγωγής και οργάνωσης της εργασίας όσο και τις εργασιακές σχέσεις, οδηγώντας στη διαμόρφωση ενός εξαιρετικά σύνθετου και πολύπλοκου εργασιακού περιβάλλοντος.

Κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, οι εργαζόμενοι στον τριτογενή τομέα (των υπηρεσιών) αυξάνονταν συνεχώς. Επίσης, στο διάστημα αυτό αυξήθηκε εντυπωσιακά ο αριθμός των εργαζόμενων γυναικών. Τα δύο αυτά φαινόμενα ανέδειξαν ένα καινούργιο φάσμα κινδύνων για την υγεία. Αλλά και στη βιομηχανία, η παραγωγική διαδικασία έχει μεταβληθεί σημαντικά. Η χρήση της νέας τεχνολογίας έχει επιτείνει τον κατακερματισμό, την αυτοματοποίηση, την εξειδίκευση. Πολλές εργασίες έχασαν την ποικιλία τους, έγιναν μονότονες και πολύ πιο απαιτητικές. Μια διαδικασία συναρμολόγησης που απαιτούσε 6 ώρες το 1940 σήμερα χρειάζεται μόνο 2 λεπτά της ώρας. Σε ό,τι αφορά τις ώρες εργασίας, ένας μέσος εργαζόμενος εργάζεται σήμερα από 1.900 έως 2.500 ώρες το χρόνο, ενώ έχει περίπου τις ίδιες μέρες γιορτών και διακοπών που είχε και ο αντίστοιχα εργαζόμενος πριν από 600 χρόνια.

Στο σύγχρονο εργασιακό περιβάλλον ένα πλήθος παραγόντων σχετίζεται άμεσα ή έμμεσα με την υγεία των εργαζομένων. Οι παράγοντες αυτοί εμφανίζουν μεγάλη ποικιλία ως προς τη φύση τους και τις πιθανές τους επιδράσεις στην υγεία. Πρόκειται για παράγοντες χημικούς, φυσικούς, βιολογικούς, αλλά και εργονομικούς, ψυχολογικούς, κοινωνικούς.

Οι ειδικοί έχουν προσδιορίσει περίπου 100.000 χημικές ουσίες, 50 φυσικούς παράγοντες, 200 βιολογικούς παράγοντες και 20 αντενδεικνυόμενες εργονομικές συνθήκες εργασίας, καθώς και σημαντικό αριθμό φυσικών επιβαρύνσεων που συνδέονται με ψυχολογικά και κοινωνικά προβλήματα. Τα προβλήματα αυτά μπορούν να θεωρηθούν επαγγελματικοί κίνδυνοι, οι οποίοι ενδέχεται να προκαλέσουν ατυχήματα και επαγγελματικά νοσήματα.

Στις χημικές ενώσεις που χρησιμοποιούνται στο εμπόριο και στη βιομηχανία, κάθε χρόνο προστίθενται μερικές εκατοντάδες νέες. Ωστόσο, όρια επαγγελματικής έκθεσης έχουν θεσπιστεί από το Εθνικό Κέντρο Ερευνών των ΗΠΑ για λιγότερες από 700 χημικές ουσίες. Η δράση τους συχνά είναι δύσκολο να υπολογιστεί, γιατί οι χημικές ουσίες δρουν πολλές φορές αθροιστικά και οι επιπτώσεις τους γίνονται εμφανείς μετά από μεγάλα χρονικά διαστήματα.

Οι φυσικοί παράγοντες του εργασιακού περιβάλλοντος που είναι πιθανό να επιδράσουν βλαπτικά στην υγεία είναι οι ακτινοβολίες, ο θόρυβος, η θερμοκρασία, οι συνθήκες φωτισμού και εξαερισμού.

Οι βιολογικοί παράγοντες αφορούν κυρίως διάφορους μικροοργανισμούς (βακτηρίδια, ιοί, μύκητες), οι οποίοι βρίσκονται στο εργασιακό περιβάλλον και μπορούν να προκαλέσουν ένα ευρύ φάσμα νοσημάτων.

Τέλος, οι ψυχοκοινωνικοί και οικονομικοί παράγοντες που αφορούν τις εργασιακές σχέσεις, την κοινωνική αξιολόγηση της εργασίας, το ρυθμό της εργασίας, τις υπερωρίες, κ.ά., θεωρούνται σημαντικές πηγές προβλημάτων τόσο για τη σωματική όσο και για την ψυχική υγεία των εργαζομένων. Η συνεχής μεταβολή της οργάνωσης της παραγωγής και των εργασιακών σχέσεων οδηγεί σε διαρκή μεταβολή και εμπλουτισμό του εργασιακού περιβάλλοντος με νέα στοιχεία, για τα οποία δεν είναι ακόμη γνωστή η συνολική τους επίδραση στην υγεία. Μολαταύτα, εκτιμάται ότι για τους περισσότερους εργαζόμενους στις αναπτυγμένες χώρες, και κυρίως για τους εργαζόμενους σε γραφεία, η κοινωνική οργάνωση της σύγχρονης εργασίας αποτελεί τον πιο ισχυρό παράγοντα που επιδρά στην υγεία τους. Εκτός από το γεγονός ότι η νέα οικονομική οργάνωση, που βασίζεται στην εξατομικευμένη τεχνολογία της πληροφορίας, τεμαχίζει την εργασία και διαιρεί την κοινωνία, ο περιορισμένος έλεγχος που ασκούν οι εργαζόμενοι στην εργασία τους, η μειωμένη κοινωνική υποστήριξη από τους προϊσταμένους και τους συναδέλφους και η εντατικοποίηση της παραγωγής συνιστούν σοβαρές απειλές για την υγεία.

Οι επιπτώσεις της εργασίας στην υγεία των εργαζομένων αφορούν, κυρίως, δύο μεγάλες κατηγορίες προβλημάτων. Τα εργατικά ατυχήματα και τα επαγγελματικά νοσήματα.

Σύμφωνα με τα στοιχεία του ΠΟΥ για τη δεκαετία του 1990, στον κόσμο συνέβαιναν περί τα 120 εκατ. εργατικά ατυχήματα κάθε χρόνο, με αποτέλεσμα να σημειώνονται 200.000 περίπου θάνατοι.

Στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, σε σύνολο περίπου 120 εκατ. εργαζομένων, κάθε χρόνο καταγράφονται σχεδόν 10 εκατ. περιπτώσεις εργατικών ατυχημάτων και επαγγελματικών παθήσεων. Σύμφωνα, μάλιστα, με τα αποτελέσματα μελέτης για την υποκειμενική εκτίμηση της υγείας των ευρωπαίων εργαζομένων, μόνο το 1/3 των ερωτηθέντων θεωρούν τον εαυτό τους υγιή, ενώ σε υψηλόμισθους υπάλληλους το αντίστοιχο ποσοστό ξεπερνά το 55%.

Όμως, εκτός από τα εργατικά ατυχήματα και τα επαγγελματικά νοσήματα, τα τελευταία χρόνια δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στη μελέτη νοσημάτων, που σχετίζονται με την εργασία χωρίς να συγκαταλέγονται στα επαγγελματικά νοσήματα, καθώς και στη μελέτη των επιδράσεων του εργασιακού στρες στην υγεία των εργαζομένων.

Όλες αυτές οι επιπτώσεις στην υγεία των εργαζομένων είναι άνισα κατανεμημένες κοινωνικά. Η συχνότητα του 80% των 100 πρώτων αιτιών θανάτου είναι μεγαλύτερη στους χειρώνακτες εργάτες σε σύγκριση με τους εργαζόμενους σε γραφεία.

Σημαντικές είναι και οι άμεσες ή έμμεσες οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις των εργατικών ατυχημάτων και των επαγγελματικών παθήσεων. Το άμεσο κόστος των επαγγελματικών ατυχημάτων και παθήσεων (δαπάνες περίθαλψης, επιδόματα, αποζημιώσεις, πρόωρες συντάξεις) στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης υπολογίζεται ότι ξεπερνά τα 30 δισ. δολάρια το χρόνο. Το έμμεσο κόστος από χαμένες ώρες εργασίας, ζημιές στον εξοπλισμό, διοικητικές δαπάνες, καθώς και από τα ψυχολογικά προβλήματα του θύματος και της οικογένειάς του, είναι σημαντικά μεγαλύτερο, αλλά και πολύ δύσκολο να υπολογιστεί.

Γ.Κ. Τούντας, Αναπληρωτής Καθηγητής Κοινωνικής Ιατρικής Πανεπιστημίου Αθηνών
Διευθυντής Ινστιτούτου Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής
Τελευταία αναθεώρηση : 10/2/2007