Όλοι οι παραδοσιακοί πολιτισμοί εξοπλίζουν τα μέλη τους με τα απαραίτητα εφόδια για την αντιμετώπιση της αρρώστιας, του πόνου και του θανάτου. Η συμφιλίωση του ανθρώπου με τα βασικά αυτά βιώματα αποτελεί θεμέλιο για την κοινωνική αρμονία και την υπαρξιακή ισορροπία. Βέβαια, η κατανόηση της αρρώστιας, η αντοχή στον πόνο και η αποδοχή του θανάτου διαφέρουν από πολιτισμό σε πολιτισμό.

Πρώτα απ’ όλα, κάθε πολιτισμός έχει τη δική του «γλώσσα της δυσφορίας», που γεφυρώνει το χάσμα ανάμεσα στις υποκειμενικές απόψεις για την υγεία ή την αρρώστια και την κοινωνική αναγνώρισή τους. Αυτή η γλώσσα διαμορφώνει τις αντιδράσεις των μελών μιας κοινωνίας και καθορίζει ποια συμπτώματα ή σημάδια θεωρούνται ως μη φυσιολογικά. Οι ορισμοί της «φυσιολογικότητας», όπως και οι ορισμοί της «υγείας», ποικίλλουν σημαντικά σε όλον τον πλανήτη, ενώ σε πολλούς πολιτισμούς οι δύο έννοιες αλληλοεπικαλύπτονται.

Οι πολιτισμικοί παράγοντες μετατρέπουν επίσης τις υποκειμενικές εκδηλώσεις της αρρώστιας σε συγκεκριμένα πρότυπα συμπεριφοράς, αναγνωρίσιμα στον ασθενή και το περιβάλλον του. Σύμφωνα με τον αμερικανό κοινωνιολόγο Τάλκοτ Πάρσονς, οι κοινωνικοί ρόλοι, όπως ο ρόλος του ασθενούς, προσδιορίζονται από τα οράματα μιας κοινωνίας και από τις προσδοκίες και τις σχέσεις των ατόμων που τη συναποτελούν. Στη διαδικασία αυτή καθοριστικό ρόλο διαδραματίζει ο πολιτισμός.

Οι πολιτισμικές αξίες και η κοινωνική οργάνωση ευθύνονται πολλές φορές για την έλλειψη αλληλεπίδρασης ανάμεσα στην ύπαρξη οργανικής διαταραχής ή αρρώστιας και στην “υιοθέτηση” του ρόλου του ασθενή. Χιλιάδες αφρικανών και ασιατών υποφέρουν από ελονοσία ή υποσιτισμό χωρίς να “υποδύονται” το ρόλο του ασθενούς. Το ίδιο συμβαίνει και με πολλούς άγγλους με βρογχίτιδα, ή πορτορικανούς στη Νέα Υόρκη που πάσχουν από σχιστοσωμίαση. Στο Μεξικό, ένας γιατρός παραπονιόταν ότι ο κόσμος δεν πίστευε ότι κάποιος έπασχε από διαγνωσμένη φυματίωση όσο έδειχνε γερός και δυνατός, ενώ κάποιον με πονόδοντο όλοι τον αντιμετώπιζαν σαν άρρωστο. Στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, στις ζούγκλες του Αρακάν, οι ινδοί στρατιώτες παρουσίαζαν πολύ λιγότερες νευρικές κρίσεις απ’ ό,τι οι άγγλοι συνάδελφοί τους, κυρίως γιατί η μάχη σώμα με σώμα, οι σκοτωμοί και η αιχμαλωσία, ενοχλούσαν τους ινδούς στρατιώτες λιγότερο απ’ ό,τι τους βρετανούς.

Η σύγχρονη ανθρωπολογική έρευνα έχει εντοπίσει πολλές περιπτώσεις όπου από έναν πολιτισμό στον άλλο η ιδέα του μη φυσιολογικού διαφέρει. Όχι μόνο μπορεί ένα βιολογικό φαινόμενο που θεωρείται φυσιολογικό σε έναν πολιτισμό να θεωρείται παθολογικό σε κάποιον άλλο, αλλά και το αντίστροφο. Για παράδειγμα, το νόσημα της δυσχρωμικής σπειροχαίτης είναι τόσο διαδεδομένο σε μια φυλή της Νότιας Αμερικής ώστε να γίνεται αποδεκτό σαν φυσιολογικό, ενώ όσοι δεν έχουν αυτές τις κηλίδες θεωρούνται άρρωστοι και τους απαγορεύεται ο γάμος. Σε άλλες πρωτόγονες κοινωνίες οι εντερικοί σκώλικες, οι ομφαλοκήλες, η ελονοσία, οι δερματίτιδες δεν θεωρούνται νοσήματα, ενώ στους Ινδιάνους Ναβάχο των ΗΠΑ οι συγγενείς εξαρθρώσεις του ισχύου θεωρούνται φυσιολογικές.

Χαρακτηριστικές είναι και οι περιπτώσεις που αφορούν την ψυχική υγεία. Στους Εσκιμώους, στους Ινδιάνους Απάτσι και στους κατοίκους του βόρειου Μεξικού, ορισμένα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και της συμπεριφοράς τα οποία συνηθίζουμε να συνδυάζουμε με ψυχικά νοσήματα αντιμετωπίζονται σαν χαρίσματα του ιερέα-θεραπευτή ή του μάγου.

Στο πεδίο των νευρώσεων έχουν εντοπιστεί χαρακτηριστικές και ιδιόμορφες περιπτώσεις υστερικών συμπεριφορών που εμφανίζονται μόνο σε ορισμένους πολιτισμούς. Όλες αυτές οι υστερικές συμπεριφορές έχουν να κάνουν με μια κοινή ανθρώπινη νευροφυσιολογική αντίδραση στο απότομο και έντονο ξάφνιασμα. Όμως, αυτή η κοινή βιολογική αντίδραση παίρνει εν συνεχεία διαφορετικές μορφές και οδηγεί σε διαφορετικές συμπεριφορές, ανάλογα με το πολιτισμικό περιβάλλον και τις επιδράσεις που αυτό ασκεί στο άτομο. Έτσι, στον Καναδά, στην Αλάσκα, στη Νικαράγουα και στον Ονδούρα υπάρχουν άτομα, που οι ανθρωπολόγοι τα ονομάζουν «Running Taxon», τα οποία τρέχουν σε άγρια κατάσταση μέσα στη φύση. Άλλη περίπτωση υστερικού ατόμου είναι του «Startle Matching Taxon», που χαρακτηρίζεται από έντονα στοιχεία ψυχαναγκαστικών μιμήσεων. Τέτοια περιστατικά εμφανίζονται στην Ιάβα, στη Βιρμανία, στην Ταϊλάνδη, στις Φιλιππίνες, στη Σιβηρία, στη Μογγολία, στη νοτιοδυτική Αφρική και στη βόρεια Σκανδιναβία. Στη Μαλαισία, την Ινδονησία, το Λάος, τους Παπούα, τη Νέα Γουινέα και τον Καναδά συναντάμε τον υστερικό τύπο του «Sudden Mass Assault Taxon», που τελεί σε ιδιάζουσα κατάσταση αμόκ και επιτίθεται σε ανθρώπους, ζώα και αντικείμενα.

Στην κατηγορία αυτών των υστερικών συμπεριφορών περιλαμβάνεται επίσης το Hsieh-ping στην Κίνα, μια κατάσταση εκστασιασμού που προκαλεί την αίσθηση κατάληψης από νεκρούς συγγενείς και φίλους τους οποίους ο ασθενής έχει δυσαρεστήσει, το Latach, σύνδρομο υποβολής και ψυχαναγκαστικών μιμήσεων που απαντά στη νοτιοανατολική Ασία, το Shinkeishitsu, μια μορφή ανησυχίας και ψυχαναγκαστικής νεύρωσης στους νεαρούς γιαπωνέζους, και το Windigo, έμμονη επιθυμία για ανθρώπινη σάρκα στους Ινδιάνους Αλγκόνκιαν του βορειοανατολικού Καναδά.

Οι πολιτισμικές επιδράσεις είναι επίσης έντονες στη συμπτωματολογία της κατάθλιψης. Στις ΗΠΑ η καταθλιπτική διάθεση συνήθως οδηγεί στην υιοθέτηση ορισμένων συμπεριφορών (όπως η πολυφαγία, η καθήλωση μπροστά στην τηλεόραση, ο αλκοολισμός και η κατάχρηση τοξικών ουσιών), που σχετίζονται με τον αμερικανικό τρόπο ζωής. Επίσης, το γεγονός ότι η κατάθλιψη αποτελεί ακόμα κοινωνικό στίγμα στον Δυτικό πολιτισμό κάνει πολλούς αμερικανούς να κρύβουν την κατάθλιψή τους για να μη στιγματιστούν, με αποτέλεσμα να σωματοποιούν συχνά τα συμπτώματα, με πονοκέφαλους, οσφυαλγίες, διαταραχές του πεπτικού συστήματος, κούραση, κ.ά..

Και σε άλλες κοινωνίες όπου οι πολιτισμικές αξίες στιγματίζουν την ψυχική νόσο και τις ψυχικές διαταραχές (όπως στην Κίνα, όπου μια ψυχιατρική διάγνωση μπορεί να εμποδίσει το άτομο να βρει δουλειά, να βρει σύζυγο και να γίνει σεβαστό στην κοινότητα) η κατάθλιψη οδηγεί πολύ πιο συχνά στη σωματοποίηση των συμπτωμάτων.

Η επίδραση του πολιτισμού στην αντιμετώπιση της ψυχικής νόσου διαπιστώνεται και σε πιο βαριές ψυχιατρικές διαταραχές, όπως είναι η σχιζοφρένεια. Από έρευνες έχει διαπιστωθεί ότι τα χαρακτηριστικά του σχιζοφρενούς στη Δύση έχουν επηρεαστεί από την κυρίαρχη ιδεολογία του ατομικισμού. Επίσης, και άλλα χαρακτηριστικά του Δυτικού πολιτισμού, όπως η αίσθηση του χρόνου, η αίσθηση της φθοράς και ο δυϊσμός σώματος-ψυχής, επιδρούν στη διαμόρφωση των συμπτωμάτων της σχιζοφρένειας.

Από μελέτη που έγινε σε σχιζοφρενείς αμερικανούς ιρλανδικής καταγωγής και αντίστοιχους ασθενείς ιταλικής καταγωγής, διαπιστώθηκε ότι υπήρχαν σημαντικές διαφοροποιήσεις, οι οποίες είχαν άμεση σχέση με τις διαφορές που παρουσιάζει ο πολιτισμός και η κοινωνία στην Ιρλανδία και την Ιταλία αντίστοιχα. Στην ιρλανδική οικογένεια κυριαρχεί η μητέρα, σε αντίθεση με τη ιταλική όπου δεσπόζει ο πατέρας. Επίσης στους ιρλανδούς η συναισθηματική έκφραση είναι περιορισμένη και η σεξουαλικότητα ενοχοποιημένη, κάτι που δεν συμβαίνει στους ιταλούς. Ανάλογη συγκριτική μελέτη σε σχιζοφρενείς ασθενείς που πραγματοποιήθηκε από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας στην Ινδία και στη Νιγηρία έδειξε επίσης σημαντικές διαφορές, που σχετίζονταν με τις κοινωνικές και πολιτισμικές αξίες των δύο αυτών χωρών.

Στη Μεγάλη Βρετανία, το 60% των ασθενών με σοβαρές ψυχώσεις που είχαν γεννηθεί στην Καραϊβική και στην Αφρική "κατασκεύαζαν" τη συμπτωματολογία τους με πρότυπα από παραδοσιακές θρησκευτικές εμπειρίες, ενώ οι ασθενείς της λευκής φυλής εμφάνιζαν θρησκευτικές επιρροές στις εκδηλώσεις τους σε ποσοστό μόνο 20%.

Γ.Κ. Τούντας, Αναπληρωτής Καθηγητής Κοινωνικής Ιατρικής Πανεπιστημίου Αθηνών
Διευθυντής Ινστιτούτου Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής
Τελευταία αναθεώρηση : 10/2/2007