Το κάπνισμα έγινε ευρύτερα γνωστό με την ανακάλυψη της Αμερικής και την εισαγωγή του καπνού στην Ευρώπη τον 16ο αιώνα από τον Κολόμβο. Οι πρώτες αντιδράσεις των Ευρωπαίων δεν ήταν φιλικές προς τον καπνό. Ο Ιάκωβος Α΄ της Αγγλίας αποκήρυξε το κάπνισμα και ο Λουδοβίκος ΙΓ΄ της Γαλλίας έστελνε τους καπνιστές στα κάτεργα. Ο καπνός στην Ελλάδα άρχισε να καλλιεργείται στα μέσα του 17ου αιώνα. Στα τέλη του 18ου αιώνα κατασκευάστηκαν τα πρώτα τσιγάρα, οπότε και το κάπνισμα έγινε κοινωνικά αποδεκτή συνήθεια στον Δυτικό κόσμο. Εν συνεχεία, η συνήθεια του καπνίσματος διαδόθηκε, κυρίως στον ανδρικό πληθυσμό. Το 1904 μια γυναίκα συλλαμβάνεται στη Νέα Υόρκη επειδή κάπνιζε μέσα σε αυτοκίνητο! Το 1912 γίνεται για πρώτη φορά λόγος για πιθανή σχέση του καπνίσματος με τον καρκίνο του πνεύμονα, αλλά μόνο στη δεκαετία του 1960, με την ιστορική μελέτη των άγγλων επιδημιολόγων R. Doll και R. Peto, τεκμηριώνεται επιστημονικά η σχέση αυτή.

Σήμερα, είναι γνωστό ότι ο καπνός του τσιγάρου αποτελεί σύνθετο μείγμα από περισσότερες από 4.300 ουσίες, πολλές από τις οποίες είναι γνωστοί τοξικοί και καρκινογόνοι παράγοντες. Κατά την καύση του τσιγάρου διακρίνεται μια φάση αερίων και μια φάση σωματιδίων. Από τις ουσίες της αέριας φάσης, το μονοξείδιο και διοξείδιο του άνθρακα, τα οξείδια του αζώτου, οι πτητικές θειούχες ενώσεις, οι πτητικοί υδρογονάνθρακες, το υδροκυάνιο, τα νιτρίλια, οι αλκοόλες, οι αλδεΰδες και οι κετόνες προκαλούν ανεπιθύμητες ενέργειες. Η φάση των σωματιδίων περιέχει νικοτίνη, νερό και πίσσα. Η πίσσα δημιουργείται μετά την απομάκρυνση του νερού και της νικοτίνης και αποτελείται κυρίως από πολυκυκλικούς αρωματικούς υδρογονάνθρακες, ορισμένοι από τους οποίους έχουν αποδειγμένα καρκινογόνο δράση.

Το κάπνισμα αποτελεί τον μεγαλύτερο αυτοεπιβαλλόμενο κίνδυνο για την υγεία και την υπ’ αριθμόν ένα προλήψιμη αιτία νοσηρότητας και θνησιμότητας. Παρά το γεγονός, όμως, ότι αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα επιλέξιμης ανθυγιεινής συμπεριφοράς, η καπνιστική συνήθεια καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από κοινωνικούς, οικονομικούς, εκπαιδευτικούς και πολιτισμικούς παράγοντες. Στις αναπτυγμένες χώρες το κάπνισμα είναι πολύ πιο διαδεδομένο στα κατώτερα κοινωνικοοικονομικά στρώματα, ενώ ραγδαία είναι και η ανάπτυξη της καπνιστικής συνήθειας στις χώρες της ανατολικής Ευρώπης και του λεγόμενου Τρίτου και Τέταρτου Κόσμου.

Το τακτικό κάπνισμα (ένα τουλάχιστον τσιγάρο την ημέρα) έχει συσχετιστεί αιτιολογικά με σημαντικό αριθμό νοσημάτων. Η συσχέτιση αυτή αφορά κυρίως τα καρδιαγγειακά νοσήματα, αρκετά κακοήθη νεοπλάσματα, καθώς και τις χρόνιες αποφρακτικές πνευμονοπάθειες (χρόνια βρογχίτιδα, πνευμονικό εμφύσημα, βρογχικό άσθμα). Το κάπνισμα ευθύνεται ακόμα για την πρόκληση πολλών άλλων νοσημάτων και διαταραχών, ή συμμετέχει σε αυτή.

Οι επιπτώσεις του καπνίσματος στην υγεία ευθύνονται για 2.000.000 θανάτους το χρόνο στις αναπτυγμένες χώρες και 1.000.000 στις αναπτυσσόμενες. Έχει υπολογιστεί ότι κάθε τσιγάρο που καπνίζεται αφαιρεί κατά μέσο όρο 5 λεπτά από τη ζωή του καπνιστή. Έχει επίσης υπολογιστεί ότι κάθε 10 δευτερόλεπτα ένας άνθρωπος πεθαίνει εξαιτίας του τσιγάρου. Ο αριθμός αυτός συνεχώς αυξάνει, κυρίως επειδή αυξάνονται οι θάνατοι μεταξύ των γυναικών καπνιστριών παγκοσμίως και ο αριθμός των καπνιστών στις αναπτυσσόμενες χώρες. Υπολογίζεται ότι ο ετήσιος αριθμός θανάτων σε παγκόσμια κλίμακα εξαιτίας του καπνίσματος θα είναι το 2025 περίπου 10.000.000.

Ειδικά στους νέους, έχει υπολογιστεί ότι το 50% περίπου των εφήβων που καπνίζουν, αν δεν κόψουν εγκαίρως το κάπνισμα, θα πεθάνουν πρόωρα εξαιτίας του τσιγάρου. Αν δεν κάπνιζαν ποτέ, θα ζούσαν 20-25 χρόνια περισσότερο.

Στην Ευρώπη 100 εκατ. άνθρωποι πεθαίνουν 20 χρόνια νωρίτερα από τον μέσο όρο ζωής εξαιτίας του καπνίσματος. Το πρώτο ήμισυ της δεκαετίας του 1990, το 30% περίπου των ενήλικων ευρωπαίων ήταν συστηματικοί καπνιστές. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μικρή μείωση των θανάτων από το κάπνισμα στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (κυρίως στους άνδρες, ενώ στις γυναίκες οι θάνατοι συνεχίζουν να αυξάνονται), αλλά σημαντική αύξηση στις χώρες της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης. Σε ό,τι αφορά την Ελλάδα, στη δεκαετία του 1990 το 20% των θανάτων στους άνδρες όλων των ηλικιών και το 3% των θανάτων στις γυναίκες οφειλόταν στο κάπνισμα. Τα αντίστοιχα ποσοστά το 1955 ήταν 10% για τους άνδρες και 2% για τις γυναίκες. Ως γνωστόν, η Ελλάδα έχει το υψηλότερο ποσοστό καπνιστών στην Δυτική Ευρώπη (45% των ανδρών και 32% των γυναικών) και ένα από τα υψηλότερα ποσοστά στον κόσμο.

Γ.Κ. Τούντας, Αναπληρωτής Καθηγητής Κοινωνικής Ιατρικής Πανεπιστημίου Αθηνών
Διευθυντής Ινστιτούτου Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής
Τελευταία αναθεώρηση : 10/2/2007