Η ανθρώπινη συμπεριφορά αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για την προστασία και προαγωγή της υγείας. Η σχέση μεταξύ συμπεριφοράς και υγείας ήταν γνωστή σε όλους τους αρχαίους πολιτισμούς. H διατροφή, η άσκηση, οι κοινωνικές και σεξουαλικές σχέσεις, ο ύπνος, κ.ά., αναφέρονται ως παράγοντες υγείας στα συγγράμματα των αρχαίων ιατρικών θεωριών. Η θεωρία των τεσσάρων χυμών του Ιπποκράτη είχε οδηγήσει και στην περιγραφή αντίστοιχων χαρακτηρολογικών τύπων. Η κυριαρχία του «αίματος» διαμόρφωνε τον «αιματώδη» και αισιόδοξο τύπο ανθρώπου. Το «φλέγμα» χαρακτήριζε τον «φλεγματώδη» τύπο, που τον διέκρινε ηρεμία και πραότητα. Η «κίτρινη χολή» επικρατούσε στον «χολερικό» τύπο, που ήταν ανήσυχος και ευέξαπτος. Τέλος, η «μαύρη χολή» οδηγούσε στον «μελαγχολικό» ή καταθλιπτικό τύπο ανθρώπου.

Σήμερα είναι γνωστός ο σημαντικός ρόλος που διαδραματίζουν διάφορες συμπεριφορές στην εμφάνιση της σύγχρονης νοσηρότητας. Οι διατροφικές συνήθειες, το κάπνισμα και η κατανάλωση άλλων εξαρτησιογόνων ουσιών, η φυσική άσκηση, ο ύπνος, η οδική και η σεξουαλική συμπεριφορά, επιδρούν άμεσα ή έμμεσα, άλλοτε πρωτογενώς και άλλοτε δευτερογενώς, στη διαμόρφωση του φαινομένου της υγείας και της αρρώστιας. Μολαταύτα, το ερώτημα παραμένει γιατί ορισμένα άτομα συνειδητοποιούν τον κίνδυνο που διατρέχουν και προσαρμόζουν κατάλληλα τη συμπεριφορά τους ώστε να προστατεύσουν και να προαγάγουν την υγεία τους, ενώ άλλα άτομα υιοθετούν συμπεριφορές επικίνδυνες για την υγεία τους και τη ζωή τους. Σε συνάρτηση με το ερώτημα αυτό τίθεται και το μεγάλο αίτημα για τον περιορισμό των επικίνδυνων και τη διάδοση των υγιεινών συμπεριφορών. Αναφορικά με τα κρίσιμα αυτά ζητήματα έχει αναπτυχθεί στη διάρκεια του 20ού αιώνα πλήθος θεωρητικών προσεγγίσεων και προβληματισμών.

Ο αποφασιστικός ρόλος της συμπεριφοράς στην προάσπιση της υγείας είχε παραγνωριστεί κατά την αρχική φάση εξέλιξης της σύγχρονης ιατρικής, εξαιτίας της κυριαρχίας του βιοϊατρικού μοντέλου. Μόνο κατά τις τελευταίες δεκαετίες, με την «κρίση της ιατρικής» και την ανάπτυξη της πρόληψης, αναβίωσε το ενδιαφέρον για τους συμπεριφορικούς παράγοντες που επηρεάζουν την υγεία, παράλληλα με το ενδιαφέρον για τις κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιδράσεις.

Εξάλλου, εκτός από την αυτόνομη επίδραση που ασκούν οι συμπεριφορικοί παράγοντες στην υγεία, η σημασία της ανθρώπινης συμπεριφοράς προκύπτει και από την επίδραση που αυτή ασκεί στη διαμόρφωση των περιβαλλοντικών συνθηκών –μάλιστα, σε πολλές περιπτώσεις, συμπεριφορά και περιβάλλον συνεργούν στην πρόκληση της νόσου. Αν σε αυτές τις επιπτώσεις της συμπεριφοράς προστεθεί και ο ρόλος της στην εξέλιξη του γενετικού υλικού διαμέσου της σεξουαλικής συμπεριφοράς, καθώς και στις διαδικασίες φυσικής επιλογής, γίνεται φανερός ο λόγος που πολλοί ερευνητές τη θεωρούν ως τον πλέον καθοριστικό παράγοντα για την ανθρώπινη υγεία.

Όμως, για να γίνει κατανοητός ο ρόλος των συμπεριφορικών παραγόντων στην υγεία, θα πρέπει να εξεταστούν οι δυνάμεις και οι διεργασίες που καθορίζουν τη μορφή και το περιεχόμενο της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

Ως συμπεριφορά ορίζεται κάθε ενέργεια ή εκδήλωση ενός ζωντανού οργανισμού που μπορεί να παρατηρηθεί με αντικειμενικές μεθόδους. Η συμπεριφορά, μαζί με τα συναισθήματα και τις σκέψεις, συγκροτούν την προσωπικότητά του ανθρώπου. Η μελέτη, η ανάλυση και η κατανόηση της ανθρώπινης προσωπικότητας και συμπεριφοράς αποτελούν το βασικό αντικείμενο της ψυχολογίας. Η ψυχολογία, στη σύγχρονή της μορφή, είναι η «επιστήμη της συμπεριφοράς».

Κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα διαμορφώθηκαν στο χώρο της ψυχολογίας πέντε βασικά θεωρητικά ρεύματα: η ψυχανάλυση, ο συμπεριφορισμός (behavioralism), η μορφολογική ψυχολογία (Gestalt psychology), η γνωσιοκρατία (cognitivism) ή κατασκευαστισμός (constructivism), οι ανθρωπιστικές προσεγγίσεις. Κάθε μία από τις θεωρίες αυτές αντιμετώπισε διαφορετικά την ανάλυση της ανθρώπινης συμπεριφοράς και συνακόλουθα τη σχέση της συμπεριφοράς με την υγεία.

Εκτός όμως από τους ψυχολόγους, τα ζητήματα της συμπεριφοράς απασχόλησαν και τους κοινωνιολόγους. Με αφετηριακή αναφορά τις μελέτες του γάλλου κοινωνιολόγου Εμίλ Ντυρκχάιμ για τα κοινωνικά αίτια των αυτοκτονιών, οι κοινωνιολόγοι αμφισβήτησαν όσες ψυχολογικές θεωρίες δεν αναγνώριζαν τη σημασία των κοινωνικών γεγονότων στη διαμόρφωση της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Η πιο ισχυρή κριτική ασκήθηκε στον συμπεριφορισμό, που κατηγορήθηκε από πολλούς κοινωνιολόγους ότι αποτελεί απειλή κατά της ανθρώπινης αυτονομίας. Στο πλαίσιο της λεγόμενης Κριτικής Θεωρίας, που αναπτύχθηκε κυρίως από τη Σχολή της Φραγκφούρτης (Αντόρνο, Χορκχάιμερ, Μαρκούζε, Χάμπερμας, κ.ά.), πολλοί κοινωνιολόγοι όχι μόνο καταδίκασαν τη χειραγώγηση του ατόμου που την επιρρίπτουν στον συμπεριφορισμό, αλλά υποστήριξαν και ότι οποιαδήποτε προσπάθεια διαμόρφωσης της κοινωνικής επιστήμης σύμφωνα με τα πρότυπα των φυσικών επιστημών αποτελεί άρνηση του πυρήνα της συμπεριφοράς, που είναι η ανθρώπινη ελευθερία.

Το ζήτημα της ελευθερίας στην ανθρώπινη συμπεριφορά, που αναδείχθηκε πρωτίστως από την αρχαία ελληνική φιλοσοφία, τέθηκε ξανά στο πλαίσιο της «συμβατοκρατίας» (compatibilism), που ανέπτυξε τον 19ο αιώνα ο ωφελιμιστής φιλόσοφος Τζον Στιούαρτ Μιλ. Ο Μιλ πίστευε ότι οι άνθρωποι δρουν ελεύθερα όταν δρουν χωρίς εξαναγκασμούς, δηλαδή όταν οι πράξεις τους έχουν ως βάση τις δικές τους πεποιθήσεις και επιθυμίες. Αυτή η προσπάθεια συμφιλίωσης αιτιότητας και ελευθερίας στις ανθρώπινες πράξεις γοήτευσε εν συνεχεία πολλούς φιλόσοφους και κοινωνικούς επιστήμονες. Ακόμα και ο Ντυρκχάιμ, παρόλο που διαφώνησε με τους ατομικιστικούς «νόμους της σκέψης» του Μιλ, υποστήριξε την ύπαρξη κοινωνικών αιτιών στη διαμόρφωση της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

Σήμερα είναι πλέον κοινά αποδεκτό ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά διαμορφώνεται και υπό την επίδραση κοινωνικών, πολιτισμικών και οικογενειακών παραγόντων. Οι κοινωνικοί παράγοντες σχετίζονται με την κοινωνική τάξη και τη θέση του ατόμου στην κοινωνική ιεραρχία, καθώς και με το κοινωνικό περιβάλλον. Η κοινωνική τάξη επιδρά στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς, προσδιορίζοντας σε μεγάλο βαθμό τον κοινωνικό του ρόλο, τα καθήκοντα που έχει αναλάβει και τα προνόμια που απολαμβάνει. Ο κοινωνικός περίγυρος, και κυρίως το περιβάλλον των ομηλίκων, συμβάλλει στον εγκοινωνισμό του ατόμου, προσφέρει εμπειρίες και πρότυπα, διαμορφώνει κανόνες συμπεριφοράς.

Οι πολιτισμικοί παράγοντες καθορίζουν σε σημαντικό βαθμό τις εμπειρίες που βιώνουν τα άτομα στο πλαίσιο ενός συγκεκριμένου πολιτισμού. Κάθε πολιτισμός χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερα σχήματα επίκτητων συμπεριφορών, τελετουργιών και πεποιθήσεων, που διαμορφώνουν κοινά χαρακτηριστικά προσωπικότητας. Τα χαρακτηριστικά αυτά αφορούν κυρίως την έκφραση των συναισθημάτων, τη μορφή και το περιεχόμενο των ανθρώπινων σχέσεων, την αντιμετώπιση της ζωής και του θανάτου, τη θεώρηση της υγείας και της αρρώστιας, κ.ά.

Η οικογένεια διαδραματίζει επίσης σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς. Η γονεϊκή συμπεριφορά επηρεάζει την ανάπτυξη της προσωπικότητας των παιδιών, προκαλώντας συγκεκριμένες συμπεριφερολογικές αντιδράσεις. Οι γονείς λειτουργούν ως ισχυρά πρότυπα για ταύτιση και συνηθίζουν να ανταμείβουν ορισμένες συμπεριφορές των παιδιών ενισχύοντάς τες.

Η επίδραση όλων αυτών των εξωγενών παραγόντων στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς είναι φανερό ότι περιορίζει την έννοια της απόλυτης ελευθερίας στην επιλογή. Πολλά άτομα δεν μπορούν να επιλέξουν μία συμπεριφορά, όχι γιατί δεν θέλουν αλλά γιατί οι εξωγενείς παράγοντες δεν τους το επιτρέπουν.

Γ.Κ. Τούντας, Αναπληρωτής Καθηγητής Κοινωνικής Ιατρικής Πανεπιστημίου Αθηνών
Διευθυντής Ινστιτούτου Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής
Τελευταία αναθεώρηση : 10/2/2007