Το μεσογειακό περιβάλλον

Με τον όρο μεσογειακά οικοσυστήματα εννοούμε τις διαπλάσεις (τύπους οικοσυστημάτων) που εντοπίζονται στις περιοχές με μεσογειακό κλίμα.

Το μεσογειακό κλίμα είναι ένας τύπος κλίματος που χαρακτηρίζεται από έντονη ζέστη το καλοκαίρι, λίγες βροχές συγκεντρωμένες τους χειμερινούς μήνες και χειμώνα -παρά την εσφαλμένη αντίληψη που έχουμε- όχι ιδιαίτερα ήπιο. Αυτό τον τύπο κλίματος θα συναντήσουμε σε πέντε περιοχές του πλανήτη μας. Έτσι εκτός από τις περιοχές γύρω από τη Μεσόγειο Θάλασσα που χαρακτηρίζονται απ΄ αυτό τον τύπο κλίματος και δίνουν στο κλίμα αυτό και το όνομά του, μεγάλο μέρος των ακτών της Καλιφόρνια, το Βόρειο τμήμα των ακτών της Χιλής, η περιοχή γύρω από το Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδος (Περιοχή του Ακρωτηρίου - Cape Land) και μερικές περιοχές στη ΝΔ Αυστραλία έχουν επίσης παρόμοιο τύπο κλίματος. Στις περιοχές αυτές όμως παρατηρείται και παρόμοιος τύπος βλάστησης ενώ αποτελούν εξαιρετικά παραδείγματα της διαδικασίας της συγκλίνουσας εξέλιξης (σύγκλισης). Η σύγκλιση είναι μια μορφή εξέλιξης κατά την οποία η μακρόχρονη επίδραση παρόμοιων περιβαλλοντικών παραγόντων σε εξαιρετικά απομακρυσμένες μεταξύ τους περιοχές, εξαναγκάζει οργανισμούς που ζουν σ΄ αυτές τις περιοχές και ανήκουν σε τελείως διαφορετικές ταξινομικές ομάδες να υποστούν αλλαγές κατά τέτοιο τρόπο ώστε να μοιάζουν σημαντικά. Έτσι, δεν είναι τυχαίο ότι οι Πορτογάλοι και οι Ισπανοί θαλασσοπόρο,ι όταν παρέπλεαν το Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας, συναντούσαν ένα τοπίο που έμοιαζε πολύ με αυτό των χωρών τους. Ακόμα μεγαλύτερη έκπληξη ένοιωσαν όταν οι ελιές και τα εσπεριδοειδή που μετέφεραν εκεί ευδοκίμησαν με μεγάλη ευκολία. Σήμερα γνωρίζουμε καλά ότι στις πέντε περιοχές με μεσογειακό κλίμα επικρατεί ένας τύπος βλάστησης που υποστηρίζει οικοσυστήματα με παρόμοια δομή και δυναμική.

Ιδιαίτερα καλή αντίληψη για τα μεσογειακά οικοσυστήματα μπορούμε να έχουμε αν μεταφερθούμε στην περιοχή της Μεσογείου Θαλάσσης και ειδικά στη χώρα μας. Εδώ θα συναντήσουμε δύο κύριους τύπους οικοσυστημάτων που χαρακτηρίζονται από διαφορετική βλάστηση. Ο ένας είναι αυτός των μεσογειακών αείφυλλων σκληρόφυλλων θάμνων και ο άλλος είναι αυτός των φρυγάνων ή εποχιακώς διμορφικών φυτών. Ας δούμε όμως τι ακριβώς συγκροτείται καθένας από τους δύο αυτούς τύπους μεσογειακών διαπλάσεων (οικοσυστημάτων - διάπλαση = τύπος οικοσυστήματος που εμφανίζεται πάντα ίδιος κάτω από συγκεκριμένες περιβαλλοντικές συνθήκες).

Τα μεσογειακά αείφυλλα σκληρόφυλλα είναι μια διάπλαση που χαρακτηρίζεται από μεγάλους θάμνους ή μικρά δένδρα που έχουν φύλλα όλο το χρόνο (αείφυλλα και όχι αειθαλή που είναι εσφαλμένος όρος), είναι ιδιαίτερα ανθεκτικοί στην ξηρασία και τις υψηλές θερμοκρασίες του καλοκαιριού αλλά αντιμετωπίζουν αρκετά καλά και το χειμερινό ψύχος. Τέτοια φυτά είναι η ελιά, ο σκίνος, η δάφνη, η κουμαριά, το πουρνάρι, η μυρτιά, η χαρουπιά ή ακόμα και η πικροδάφνη. Σημαντικό χαρακτηριστικό των φυτών αυτών είναι και η εξαιρετική ικανότητά τους να αναγεννώνται αμέσως μετά από μία πυρκαγιά. Τα ζωικά είδη που συναντάμε σε μια διάπλαση αείφυλλων σκληρόφυλλων έχουν κι αυτά να αντιμετωπίσουν το σημαντικό πρόβλημα της καλοκαιρινής ξηρασίας. Εδώ θα βρούμε κάποια είδη φιδιών περιλαμβανομένης και της σχετικά επικίνδυνης οχιάς, σκαντζόχοιρους, λαγούς ή αγριοκούνελα, αγριοπερίστερα ή πέρδικες, αρκετές σαύρες και σημαντικό αριθμό εντόμων ή αραχνών περιλαμβανομένων και των σκορπιών. Τα μεγάλα ζώα είναι σχετικά σπάνια (αγριοκάτσικά ή αλεπούδες). Ένα τέτοιο οικοσύστημα δεν είναι πλούσιο και για το λόγο αυτό είναι αρκετά εύθραυστο. Δραστηριότητες του ανθρώπου που επηρεάζουν την ισορροπία στο οικοσύστημα (π.χ. κυνήγι ή επικηρύξεις ζώων) μπορεί να αποβούν ολέθριες.

Μια σημαντική ιδιότητα αρκετών αείφυλλων σκληροφύλλ\ων ειδών που πρόσφατα έχει αποκαλυφθεί είναι και η εξαιρετική ανθεκτικότητα που έχουν στις βλάβες που προκαλούνται κυρίως στα φύλλα των φυτών από την παρουσία αέριων ρυπαντών σε μια περιοχή. Έτσι γνωρίζουμε ότι τα φύλλα της δάφνης και της ελιάς αντέχουν και λειτουργούν χωρίς κανένα πρόβλημα σε συνθήκες ατμοσφαιρικής ρύπανσης που άλλα φυτά θα είχαν καταστραφεί. Έχουμε λοιπόν ένα λόγο παραπάνω να χρησιμοποιούμε τα ελληνικά αυτά φυτά στους κήπους των σπιτιών ή σε δημοτικά πάρκα στις πόλεις αφού και νερό λιγότερο θα χρειαζόμαστε για τη συντήρησή τους και πράσινο όλο το χρόνο θα έχουμε και το πρόβλημα της ατμοσφαιρικής ρύπανσης κατά κάποιο τρόπο θα αντιμετωπίζουμε.

Ο άλλος τύπος μεσογειακής διάπλασης είναι αυτός των εποχιακώς διμορφικών φυτών ή φρυγάνων. Εδώ θα συναντήσουμε πολύ χαμηλούς ξηρομορφικούς θάμνους που ο αρχαίος Έλληνας βοτανικός, ο Θεόφραστος, είχε ονομάσει φρύγανα. Ανάμεσα στα είδη των φρυγάνων θα συναντήσουμε το θυμάρι, τη ρίγανη, την ασφάκα, το φλόμο, τη λαδανιά, τη γαλατσίδα αλλά και το σφοντύλι (ασφόδελο), τη σκηλλοκρεμμύδα κ.ά. Εντυπωσιακό χαρακτηριστικό των φυτών αυτών είναι η ικανότητά τους να αλλάζουν φύλλα ανάλογα με την εποχή. Έτσι όταν πλησιάζει το καλοκαίρι και η ξηρασία τα φυτά αυτά ρίχνουν τα φύλλα τους και αποκτούν νέα μικρού μεγέθους, με παχύ τρίχωμα και ιδιαίτερη αντοχή στην ξηρασία. Το φθινόπωρο όμως τα ανθεκτικά αυτά φύλλα του καλοκαιριού πέφτουν και νέα, μεγαλύτερα, πιο τρυφερά και πράσινα φύλλα, με λιγότερες τρίχες και μεγαλύτερη φωτοσυνθετική ικανότητα εμφανίζονται. Έτσι τα φυτά αυτά αντιμετωπίζουν τα προβλήματα του μεσογειακού κλίματος αλλάζοντας εποχιακά τον εξοπλισμό τους. Για αυτό ονομάζονται και «εποχιακώς διμορφικά». Είναι περίπου σαν τους κατοίκους των μεσογειακών περιοχών που το καλοκαίρι χρησιμοποιούν τα κοντομάνικα, ανοιχτόχρωμα και ελαφρά ρούχα τους αλλά μόλις πέσει η θερμοκρασία το φθινόπωρο φυλάνε τα καλοκαιρινά ρούχα και αρχίζουν να χρησιμοποιούν τα βαριά μάλλινα, τα χοντρά παπούτσια, ντύνουν τα σπίτια τους χαλιά και προετοιμάζονται για το χειμερινό ψύχος. Τα φρύγανα φαίνεται ότι αντέχουν εντονότερη ξηρασία από τα αείφυλλα σκληρόφυλλα αλλά είναι πιο ευαίσθητα στις χαμηλές θερμοκρασίες του χειμώνα. Οι διαπλάσεις των φρυγάνων είναι πιο φτωχές απ΄ αυτές των αειφύλλων σκληροφύλλων και οι ζωικοί οργανισμοί που υπάρχουν εδώ είναι λιγότεροι. Έντομα, κάποιο ερπετό και σπανιότερα κάποιο μικρό θηλαστικό. Και οι διαπλάσεις των φρυγάνων παρουσιάζουν εξαιρετική ικανότητα ανανέωσης μετά από τις φυσικές πυρκαγιές.

Στην πατρίδα μας οι διαπλάσεις των αειφύλλων σκληροφύλλων είναι πιο συνηθισμένες στις βορειότερες περιοχές της ηπειρωτικής χώρας αλλά και στα νησιά (βόρειες και ανατολικές Σποράδες) ενώ τα φρύγανα είναι πιο συνηθισμένα στις νότιες περιοχές, τις Κυκλάδες και την Κρήτη.

Ένας άλλος τύπος μεσογειακής διάπλασης που έχει όμως διαμορφωθεί και με τη βοήθεια του ανθρώπου, είναι το πευκοδάσος. Δάση πεύκης συναντάμε σε αρκετές περιοχές της χώρας, πολλές φορές σε συνδυασμό με αείφυλλα σκληρόφυλλα. Τα δάση πεύκης είναι συνήθως φτωχά από άποψη χλωριδική, ιδιαίτερα εύφλεκτα και δεν έχουν καμία δυνατότητα ανάκαμψης μετά από πυρκαγιά. Παρ΄ όλα αυτά τα πεύκα χρησιμοποιούνται για αναδασώσεις- κακώς- επειδή αυξάνονται πολύ γρήγορα. Αποτέλεσμα είναι και το μεσογειακό τοπίο να αλλοιώνεται και το πρόβλημα της φωτιάς να μην μπορεί να αντιμετωπιστεί μέσα από τη φυσιολογική αντίδραση του οικοσυστήματος.

Οι μεσογειακές διαπλάσεις θεωρείται ότι έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον σε παγκόσμια κλίμακα. Όχι μόνο εξ αιτίας του φαινομένου της σύγκλισης που παρουσιάζουν αλλά και εξ αιτίας του γεγονότος ότι καλύπτουν με επιτυχία δύσκολες περιοχές με κλιματικές συνθήκες που παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές το καλοκαίρι από το χειμώνα. Στη χώρα μας οι μεσογειακές διαπλάσεις αντιμετωπίζουν δύο σοβαρά προβλήματα, τις πυρκαγιές και την υπερβόσκηση. Παρά το γεγονός ότι τα μεσογειακά φυτά έχουν τη δυνατότητα να ξεφεύγουν από το πρόβλημα της πυρκαγιάς αφού έχουν εξελιχθεί μαζί μ΄ αυτό τον περιβαλλοντικό παράγοντα, οι συνεχείς εμπρησμοί που εκμηδενίζουν την ικανότητα ανανέωσης της βλάστησης και εκθέτουν το έδαφος στη διάβρωση που ακολουθεί τη βροχή πιέζουν την αντοχή του συστήματος στα όριά της. Έτσι τα μεσογειακά οικοσυστήματα εκφυλίζονται (ερημοποίηση). Ανάλογο αποτέλεσμα έχει και η βόσκηση, κυρίως μετά από την πυρκαγιά, που στερεί από τα φυτά κάθε δυνατότητα να αναγεννηθούν. Έτσι θα πρέπει να γνωρίζουμε ότι οι συνεχείς πυρκαγιές, είτε αυτές προέρχονται από λάθος είτε από εμπρησμό αλλά και η διαρκής βόσκηση από ανεξέλεγκτα κοπάδια κατσικιών, οδηγούν τις ενδιαφέρουσες αυτές διαπλάσεις στο μαρασμό και εξασφαλίζουν στην πατρίδα μας τοπία φαλακρών βουνών σαν κι αυτά που οι κάτοικοι της Αττικής, πολλών νησιών στις Κυκλάδες, κάποιων βουνών της Κρήτης αλλά και άλλων περιοχών της χώρας βλέπουν μπροστά τους καθημερινά.

Φρύγανα

Τα φρύγανα είναι μικροί χαρακτηριστικοί θάμνοι της Μεσογείου που είναι ανάλογα προσαρμοσμένοι στο μεσογειακό κλίμα. Η ανάπτυξή τους συντελείται κυρίως κατά τη χειμερινή περίοδο, οπότε βγάζουν νέους βλαστούς και φύλλα και αφού ανθοφορήσουν την Άνοιξη, χάνουν τα φύλλα αυτά και βγάζουν νέα θερινά φύλλα εξαιρετικά ανθεκτικά ικανά να αντεπεξέλθουν στην καλοκαιρινή ξηρασία. Αυτός είναι και ο λόγος που τα φυτά αυτά ονομάζονται διεθνώς «εποχιακώς διμορφικά».

Χαρακτηριστικά φρύγανα της χώρας μας είναι το Θυμάρι, οι Λαδανιές, η Ασφάκα, η Φασκομηλιά, η Γαλατοστιβιά, η Αφάνα κ.ά. Τα φυτά αυτά σχηματίζουν ειδικές φυτοκοινωνίες, ιδιαίτερα στη νησιώτικη Ελλάδα, που ονομάζονται «φρυγανικά οικοσυστήματα» ή απλά «φρυγανό-τοποι».

(Α) αρωματικά, (Φ) φαρμακευτικά και (Δ) δηλητηριώδη φυτά

Με τον τρόπο αυτό χαρακτηρίζουμε τα φυτά που κάποια από τα προϊόντα τους χρησιμοποιούνται για τις αρωματικές ή τις φαρμακευτικές τους ιδιότητες ή ακόμα μπορεί να είναι και δηλητηριώδη. Ένα φυτό μπορεί να είναι αρωματικό αλλά ταυτόχρονα το ίδιο φυτό μπορεί να είναι και φαρμακευτικό ή ακόμα και δηλητηριώδες.

Ως αρωματικά φυτά θεωρούμε αυτά που παράγουν ουσίες που έχουν συνήθως ευχάριστη οσμή. Οι ουσίες αυτές έχουν ελαιώδη σύσταση (αιθέρια έλαια), εκκρίνονται από ειδικούς σχηματισμούς πάνω στο φυτό και είναι ένα «όπλο» του φυτού στην προσπάθειά του ν΄ αντιμετωπίσει το πρόβλημα της ξηρασίας. Τα περισσότερα αιθέρια έλαια έχουν αντιμικροβιακές και εντομοαπωθητικές ιδιότητες. Στη χώρα μας έχουμε πληθώρα τέτοιων φυτών. Έτσι μπορούμε να δώσουμε αρκετά παραδείγματα στα οποία θα φαίνονται και οι διαφορετικοί τρόποι χρήσης κάθε φυτού. Η ρίγανη χρησιμοποιείται στη μαγειρική αλλά το ίδιο το ελαιώδες υγρό (οριγανέλαιο) που έχει την ευχάριστη οσμή χρησιμοποιείται στη φαρμακευτική και την αρωματοποιία. Το ίδιο συμβαίνει και με το αιθέριο έλαιο της δάφνης που εκτός από τη μαγειρική έχει ευρύτατη χρήση στην αρωματοποιία. Το θυμάρι είναι επίσης αρωματικό φυτό και οι αντιμικροβιακές ιδιότητές του ήταν γνωστές από πολύ παλιά. Γι αυτό άλλωστε στις τρύπες των βαρελιών που έχουν κρασί βάζουν ένα κλαδί θυμάρι. Αυτό προστατεύει από τα μικρόβια που προκαλούν το ξίνισμα του κρασιού. Εξαιρετική μυρωδιά έχει το αιθέριο έλαιο της μυρτιάς (μυρσίνης) που το χρησιμοποιούσαν οι γυναίκες στην αρχαιότητα για τον αρωματισμό τους. Αυτός είναι άλλωστε και ο λόγος που οι αρχαίοι τάφοι που φιλοξενούν γυναίκες έχουν πάντοτε μέσα φύλλα μυρτιάς ή κοσμήματα που παριστάνουν φύλλα ή κλαδιά μυρτιάς. Πολλά από τα αρωματικά φυτά χρησιμοποιούνται για την παρασκευή ροφήματος. Το χαμομήλι, το τσάι του βουνού, το δενδρολίβανο, ο δυόσμος, η μέντα, η λουΐζα και τόσα άλλα έχουν όχι μόνο εξαιρετική γεύση αλλά και σημαντικές θεραπευτικές ιδιότητες (φαρμακευτικά φυτά). Στη χώρα μας έχουμε τεράστια ποικιλία τέτοιων φυτών πολλά από τα οποία εξάγονται και είναι περιζήτητα σε άλλες χώρες. Εξαιρετικό παράδειγμα είναι το ενδημικό φυτό της Κρήτης, ο Δίκταμος, που έχει μεγάλη εμπορική αξία στο εξωτερικό. Πολλά από τα καλλωπιστικά φυτά έχουν επίσης αρωματικές ιδιότητες. Στη γειτονική Βουλγαρία από τα λιγοστά αιθέρια έλαια που υπάρχουν στα πέταλα του άνθους της τριανταφυλλιάς αποστάζουν το περίφημο ροδέλαιο ενώ κι από το γαρίφαλο, το γιασεμί, το αγιόκλημα κ.ά. παράγεται εξαιρετικής οσμής αιθέριο έλαιο.

Εκτός από το γεγονός ότι πολλά από τα αρωματικά φυτά έχουν και φαρμακευτικές ιδιότητες θα συναντήσουμε και φυτικά είδη που δύσκολα θα φανταζόμασταν ότι έχουν εξαιρετική σημασία για τη φαρμακευτική και προμηθεύουν τον άνθρωπο με εξαιρετικά όπλα για την προστασία ή τη βελτίωση της υγείας του. Μεγάλη σημασία έχουν φυτά όπως η Παπαρούνα από την οποία παράγεται το όπιο, η Δακτυλίτις που τα προϊόντα της αποτελούν τη βάση για φαρμακευτικά παρασκευάσματα που χορηγούνται στους καρδιοπαθείς, η Εφέδρα που παράγει την εφεδρίνη συνήθως παρούσα στα αντιβηχικά φάρμακα, η Ιπεκακουάνα, η Κόκα, η Ινδική κάνναβης, η Μπελλαντόνα που δίνει την ατροπίνη και αναρίθμητα άλλα είδη που μπορούν να μας πείσουν πόσο μεγάλη σχέση πρέπει να έχει ένας φαρμακοποιός με το Φυτικό Βασίλειο. Πολλά μάλιστα από τα φαρμακευτικά φυτά μπορεί αν καταναλωθούν από ανθρώπους ή ζώα να αποδειχθούν δηλητηριώδη. Εξαιρετικό ενδιαφέρον έχει η περίπτωση του Papaver somniferum (Μήκων η υπνοφόρος), μιας μεγάλης σχετικά παπαρούνας που ο γαλακτώδης χυμός του ανθοφόρου μίσχου, όταν αποξηρανθεί αποτελεί την πρώτη ύλη για το όπιο. Όσο τρομακτικό κι αν φαίνεται αυτό, αφού το όπιο θυμίζει ναρκωτικά, μέσα απ΄ αυτή την πρώτη ύλη ο άνθρωπος αποσπά δύο από τα ισχυρότερα φάρμακα. Τη μορφίνη που αποτελεί το ισχυρότερο όπλο του ανθρώπου στον αγώνα του κατά του πόνου (παυσίπονο) και την κωδεΐνη που δρα επίσης στο νευρικό σύστημα και είναι το ισχυρότερο όπλο κατά του βήχα (αντιβηχικό). Και τα δύο αυτά φάρμακα χορηγούνται αυστηρά μόνο με ιατρική συνταγή και κάτω από ιατρική παρακολούθηση. Άλλωστε ακόμα και στο μεσαίωνα που οι γνώσεις των γιατρών ήταν περιορισμένες, στο τσαντάκι κάθε γιατρού θα μπορούσε κανείς να βρει ένα μπουκαλάκι με λάβδανο, μίγμα οπίου, λαδιού και οινοπνεύματος που θεωρείτο εξαιρετικό παυσίπονο. Αξίζει να πούμε ότι η πολύτιμη μορφίνη που προσφέρει προσωρινή ανακούφιση σε ανθρώπους με εξαιρετικά επώδυνες νόσους αποτελεί την πρώτη ύλη από την οποία εύκολα, φτηνά και χωρίς ανάγκη για ιδιαίτερο εξοπλισμό παράγεται η ολέθρια ηρωίνη, ένα ναρκωτικό που έχει στερήσει και δυστυχώς συνεχίζει να στερεί τη ζωή σε αναρίθμητα εξαρτημένα άτομα (ναρκομανείς).

Τέλος δηλητηριώδη φυτά για ανθρώπους ή ζώα μπορεί να είναι και φαρμακευτικά ή αρωματικά φυτά ή και οποιοδήποτε άλλο φυτό τα προϊόντα του οποίου, στην ποσότητα που περιέχονται στο φυτό που θα καταναλωθεί σαν τροφή, είναι δηλητηριώδη. Έτσι ξέρουμε ότι το γάλα της τόσο γνωστής σε εμάς συκιάς είναι δηλητηριώδες για αυτό άλλωστε και τα φύλλα της δεν πέφτουν εύκολα θύματα φυτοφάγων οργανισμών. Το ίδιο συμβαίνει και με τις γαλατσίδες, φυτά που εκκρίνουν κάποιο γαλακτώδη χυμό (μερικές αφάνες, το φιδόχορτο) ή τις παπαρούνες. Η Atropa bella-donna φαρμακευτικό φυτό της νότιας Ευρώπης απ΄ το οποίο παράγεται η ατροπίνη, δίνει μικρούς σκουρόχρωμους στιλπνούς καρπούς που μοιάζουν με βύσσινα. Αν κανείς φάει ένα τέτοιο καρπό μπορεί να χάσει τη ζωή του. Το Nicotiana glauca ένα φυτό που ανήκει στο ίδιο γένος με τον καπνό που χρησιμοποιούν για τα τσιγάρα και φυτεύεται στη χώρα μας σαν καλλωπιστικό είναι επίσης εξαιρετικά δηλητηριώδες. Μήπως άλλωστε και ο καπνός (Nicotiana tabaccum) δεν είναι δηλητηριώδης; Μερικά δηλητηριώδη φυτά, όσο κι αν φανεί παράξενο τρώγονται από τον άνθρωπο. Πώς θα σας φαινόταν αν λέγαμε ότι η πολύ νόστιμη και ωφέλιμη πατάτα είναι κόνδυλος ενός εξαιρετικά δηλητηριώδους φυτού; Πράγματι στα φύλλα της πατατιάς αλλά και σε όλα τα πράσινα μέρη της υπάρχει η σολανίνη (στρυχνίνη), ένα ισχυρότατο δηλητήριο που σε ελάχιστες ποσότητες προκαλεί το θάνατο. Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε ότι οι πατάτες δεν είναι πράσινες και ακριβώς γι αυτό το λόγο τις φυλάμε σε σκοτεινό μέρος. Αν μια πατάτα μείνει στο φως και πρασινίσει τότε η γεύση της γίνεται εξαιρετικά δριμεία και πικρή ακριβώς επειδή αρχίζει η παραγωγή στρυχνίνης.

Τέλος αξίζει να δείξουμε ενδιαφέρον για κάποιους οργανισμούς που στην πραγματικότητα δεν είναι φυτά έστω κι αν μοιάζουν μ΄ αυτά αλλά μπορούν με μεγάλη ευκολία να αποδεκατίσουν χωριά ολόκληρα επειδή από απροσεξία βρέθηκαν μέσα στο φαγητό. Πρόκειται για τα μανιτάρια. Τα μανιτάρια είναι μια κατηγορία μυκήτων και όλοι πλέον σήμερα γνωρίζουμε ότι οι μύκητες δεν είναι φυτά επειδή δεν μπορούν να κάνουν φωτοσύνθεση (δεν είναι αυτότροφοι) γι αυτό έχει δημιουργηθεί και ειδικό Βασίλειο οργανισμών για να τους περιλάβει. Πρόκειται για το Βασίλειο των Μυκήτων. Έτσι τα πολύ νόστιμα μανιτάρια που τρώμε πάνω στην πίτσα ή σε άλλα φαγητά όχι μόνο δεν μπορούν να δημιουργήσουν πρόβλημα αλλά είναι και εξαιρετικά ωφέλιμα. Μερικά άλλα είδη καλλιεργούμενων μανιταριών έχουν εξαιρετικές ιδιότητες και μεγάλη θρεπτική αξία. Για μερικά μάλιστα λέγεται ότι θωρακίζουν τον οργανισμό κατά του καρκίνου. Τι συμβαίνει όμως με τα δηλητηριώδη μανιτάρια; Τα μανιτάρια αυτά υπάρχουν στη φύση και από λάθος κάποιος συλλέκτης μπορεί να τα μαζέψει. καμία φορά μάλιστα μοιάζουν με τα πολύ νόστιμα φαγώσιμα άγρια μανιτάρια. Από τα δηλητηριώδη μανιτάρια έχουν απομονωθεί μερικά από τα πιο ισχυρά δηλητήρια που γνωρίζει σήμερα ο άνθρωπος. Έτσι μερικά είδη μανιταριών του γένους Amanita, αυτά τα όμορφα κόκκινα μανιτάρια με τις άσπρες βούλες είναι εξαιρετικά δηλητηριώδη. Το ίδιο και το είδος Boletus satanas που δηλητηριώδες παρ΄ ότι είναι στο ίδιο γένος με ένα πολύ νόστιμο φαγώσιμο μανιτάρι το Boletus edulis. Μερικά είδη δηλητηριωδών μανιταριών προκαλούν αμέσως τα συμπτώματα της δηλητηρίασης κι έτσι υπάρχει χρόνος να σωθεί ο άνθρωπος με μια πλύση στομάχου, καρδιοτονωτικές ενέσεις και ιατρική παρακολούθηση. Σε άλλα είδη όμως τα συμπτώματα της δηλητηρίασης παρουσιάζονται μετά από πέντε έως και δώδεκα ώρες, όταν η τοξική ουσία έχει περάσει στο αίμα και τότε καμία διαδικασία δεν μπορεί να γλυτώσει τον άνθρωπο. Αυτό που πρέπει να γνωρίζουμε είναι ότι δεν υπάρχει κανένας εμπειρικός τρόπος για να καταλάβει κάποιος αν ένα μανιτάρι είναι δηλητηριώδες ή όχι. Αν ο συλλέκτης έχει την παραμικρή αμφιβολία για το άγριο μανιτάρι που μάζεψε τότε καλά θα κάνει να το αφήσει εκεί που το βρήκε και να αγοράσει κάποια καλλιεργούμενα είδη για να χορτάσει την πείνα του. Τέλος πρέπει να πούμε ότι μερικά είδη μανιταριών, όταν καταναλωθούν από τον άνθρωπο, δεν προκαλούν το θάνατο αλλά οδηγούν σε κρίσεις, προβλήματα του νευρικού συστήματος ή έχουν παραισθησιογόνες ιδιότητες. Τέτοια μανιτάρια χρησιμοποιούν διάφορες φυλές στην Ινδονησία σε θρησκευτικές τελετές όπου όλοι πέφτουν σε ομαδικές παραισθήσεις. Η σημασία που μπορεί να έχουν για την ιατρική οι ενεργές ουσίες που απομονώθηκαν από τέτοια μανιτάρια είναι ακόμα αντικείμενο μελέτης αν και κάποιες απ΄ αυτές έχουν χρησιμοποιηθεί στη νευρολογία σε διάφορες φαρμακευτικές αγωγές.

Χριστοδουλάκης Νίκος, Αναπληρωτής Καθηγητής
Τμήμα Βιολογίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών
Τελευταία αναθεώρηση : 1/5/2007