Ο εγκέφαλος είναι ένα ευαίσθητο όργανο. Τα ατυχήματα μπορούν να προκαλέσουν τραυματισμό της κεφαλής και ο εγκέφαλος μπορεί να νοσήσει και να πάψει να λειτουργεί φυσιολογικά. Οι ασθένειες του εγκεφάλου μπορούν να προκαλέσουν ένα μεγάλο εύρος συμπτωμάτων, η κατανόηση των οποίων μπορεί να είναι δύσκολη. Η εκτίμηση των εγκεφαλικών διαταραχών απαιτεί τις κλινικές δεξιότητες του νευρολόγου ή του ψυχιάτρου, καθώς και πολύπλοκες βιοϊατρικές εξετάσεις και νευροαπεικονιστικές τεχνικές. Η έρευνα σχετικά με τις εγκεφαλικές διαταραχές απαιτεί ακόμη περισσότερες ειδικότητες. Κάποιες διαταραχές, όπως η επιληψία και η κατάθλιψη, είναι αρκετά κοινές, ακόμη και σε παιδιά και εφήβους. Άλλες, όπως η σχιζοφρένεια, είναι λιγότερο κοινές και άλλες, όπως η νόσος Alzheimer, ανευρίσκονται συνήθως σε μεγάλες ηλικίες, αλλά είναι εξίσου σοβαρές. Κάποιες έχουν μία σημαντική γενετική συνιστώσα, θέτοντας δύσκολα ερωτήματα σχετικά με το αν θα θέλαμε να γνωρίζουμε ότι είμαστε φορείς αυτών των μεταλλάξεων, οι οποίες μας προδιαθέτουν σε κάποια νοσήματα.

Αποδιοργανωμένη μετάδοση σήματος – Επιληψία

Κατά τη διάρκεια μιας επιληπτικής κρίσης (επιληπτικοί σπασμοί), ο άνθρωπος χάνει τη συνείδησή του και μπορεί να πέσει στο έδαφος, να παρουσιάσει ακαμψία και τρόμο. Όταν συνέλθει, μπορεί να ανακαλύψει ότι δάγκωσε τη γλώσσα του ή βράχηκε. Μετά από την κρίση μπορεί να βρίσκεται σε σύγχυση και να νιώθει υπνηλία. Προσβάλλονται πολλοί στην παιδική ηλικία, αλλά με την ανάπτυξη οι κρίσεις μπορεί να ελαττωθούν. Για κάποιους, δυστυχώς, οι κρίσεις μπορεί να εκδηλώνονται κάθε εβδομάδα ή ακόμη και κάθε μέρα.

Τι πάει λάθος, λοιπόν; Κατά τη διάρκεια των κρίσεων, υπάρχει αύξηση στην πυροδότηση των δυναμικών ενέργειας από τους νευρώνες και ακολουθεί μία περίοδος μειωμένης διεγερσιμότητας. Αυτή η κυκλική διαδικασία ρυθμίζεται από ανασταλτικούς (GABA) και διεγερτικούς (γλουταμικό οξύ) νευροδιαβιβαστές. Όταν η μείωση της διεγερσιμότητας είναι ατελής, μπορεί να προκληθούν σπασμοί από την ανεξέλεγκτη ενεργοποίηση γειτονικών νευρώνων. Αυτή η ενεργοποίηση μπορεί να είναι εστιασμένη (προκαλώντας μερική κρίση), ή μπορεί να είναι διάχυτη σε όλο το φλοιό (γενικευμένη κρίση). Κατά τη διάρκεια μιας γενικευμένης κρίσης, ο φυσιολογικός άλφα ρυθμός του ηλεκτροεγκεφαλογραφήματος (EEG) αντικαθίσταται από μεγάλα, αργά, συγχρονισμένα κύματα ηλεκτρικής δραστηριότητας και στα δύο εγκεφαλικά ημισφαίρια.

Οι μεμονωμένες κρίσεις είναι συνήθεις, αλλά οι επαναλαμβανόμενες κρίσεις – επιληψία – είναι και λιγότερο συχνές και πιο βασανιστικές. Τα άμεσα αίτιά της είναι ακόμη ασαφή. Στους ανθρώπους με επιληψία, οι κρίσεις μπορεί να προκληθούν από κόπωση, έλλειψη φαγητού, χαμηλά επίπεδα σακχάρου στο αίμα, κατανάλωση αλκοόλ, ή από οθόνες τηλεόρασης που τρεμοπαίζουν. Όσοι έχουν πρόβλημα, πρέπει να είναι προσεκτικοί.

Η έρευνα των νευροεπιστημών έχει συμβάλλει σημαντικά με δύο τρόπους στη βελτίωση της ζωής των ανθρώπων με επιληψία. Πρώτον, μέσα από την όλο και καλύτερη κατανόηση της διεγερτικής νευροδιαβίβασης, μπορούμε σήμερα να σχεδιάσουμε φάρμακα που μειώνουν τη διαταραγμένη δραστηριότητα που προκαλεί τους σπασμούς, χωρίς να μειώνεται η φυσιολογική εγκεφαλική δραστηριότητα. Τα παλαιότερα φάρμακα ασκούσαν γενικευμένη κατασταλτική δράση, ενώ τα σύγχρονα είναι πολύ περισσότερο εκλεκτικά. Δεύτερον, η βελτίωση στην ποιότητα των νευροαπεικονιστικών μεθόδων σημαίνει ότι για κάποιους ανθρώπους με πολύ σοβαρές επιληπτικές κρίσεις, είναι δυνατό να εντοπίσουμε την εστία των επιληπτικών κρίσεων με αρκετή ακρίβεια. Σήμερα είναι δυνατόν, σε μερικές περιπτώσεις, ο νευροχειρουργός να αφαιρέσει το τμήμα του νοσούντος εγκεφαλικού ιστού με αποτέλεσμα να μειωθεί η συχνότητα των σπασμών και ο κίνδυνος εξάπλωσής τους στον υπόλοιπο εγκεφαλικό ιστό, που δεν έχει ακόμη προσβληθεί. Η χειρουργική αντιμετώπιση της επιληψίας θεωρείται επιθετική προσέγγιση, αλλά τα αποτελέσματά της είναι εντυπωσιακά.

Πονοκέφαλος και Ημικρανία

Όλοι μας έχουμε αισθανθεί πονοκέφαλο κάποια στιγμή. Συνήθως προκαλείται από μυϊκή ένταση και δεν είναι κάτι σοβαρό και ανησυχητικό. Πολύ σπάνια – όταν επέρχεται γρήγορα ή σχετίζεται με εξάνθημα του δέρματος ή έμετο – μπορεί να υποκρύπτεται κάποιο σοβαρό αίτιο. Σε αυτές τις περιπτώσεις ο πόνος δεν προέρχεται από τον εγκέφαλο, αλλά από ερεθισμό ή διάταση των μηνίγγων – της επένδυσης του εγκεφάλου.

Μία συνήθης αιτία πονοκεφάλου είναι η ημικρανία. Εκτός από τον πονοκέφαλο (συχνά στη μία πλευρά), οι άνθρωποι νοιώθουν αδιαθεσία, τους ενοχλεί το έντονο φως και οι δυνατοί ήχοι και μερικοί βιώνουν την αύρα της ημικρανίας, δηλαδή βλέπουν φωτεινά ερεθίσματα (αστραπές) ή ακανόνιστες γραμμές. Η αύρα συνήθως προηγείται του πονοκεφάλου.

Φαίνεται ότι η ημικρανία ξεκινά στο μέρος του εγκεφάλου όπου γίνεται η επεξεργασία της αίσθησης του πόνου που επέρχεται από τα αιμοφόρα αγγεία του εγκεφάλου. Η εγκεφαλική απεικόνιση αποκαλύπτει αυξημένη δραστηριότητα σε αυτές τις περιοχές που ενέχονται στην έναρξη της ημικρανίας. Ως εκ τούτου, υπάρχει μία σύντομη αύξηση στην τοπική παροχή αίματος (που προκαλεί συμπτώματα όπως τα φωτεινά ερεθίσματα), η οποία ακολουθείται άμεσα από τη μείωση της αιματικής ροής (που αντανακλά την παροδική αδυναμία). Την τελευταία δεκαετία σημειώθηκε επανάσταση στη θεραπεία των κρίσεων ημικρανίας, η οποία οφείλεται στην πρόοδο της κατανόησής μας για τους υποδοχείς της σεροτονίνης (5-HT). Μία νέα κατηγορία φαρμάκων ανακαλύφθηκε, που ενεργοποιεί ένα συγκεκριμένο είδος υποδοχέων σεροτονίνης. Τα φάρμακα αυτά, οι τριπτάνες, θεωρούνται αποτελεσματικά στην ανακούφιση από πονοκέφαλο λόγω ημικρανίας. Η φαρμακευτική αντιμετώπιση, είναι μία από τις πολλές προσεγγίσεις με τις οποίες η έρευνα στις νευροεπιστήμες έχει συμβάλλει σημαντικά στη βελτίωση της ζωής εκατομμυρίων ανθρώπων ανά τον κόσμο.

Ανεπάρκεια καυσίμων – Εγκεφαλικό

Όταν οι άνθρωποι ξαφνικά εκδηλώνουν αδυναμία στη μία πλευρά του σώματός τους, συνήθως οφείλεται σε εγκεφαλικό επεισόδιο που έχει πλήξει την αντίθετη πλευρά του εγκεφάλου. Το αίσθημα ισορροπίας, η γλώσσα και η ομιλία, επίσης επηρεάζονται. Μερικές φορές αυτές οι διαταραχές βελτιώνονται με την πάροδο του χρόνου, ακόμη και σε προφανή φυσιολογικό βαθμό, αλλά το εγκεφαλικό εξακολουθεί να αποτελεί πολύ κοινή αιτία θανάτου και αναπηρίας. Τα εγκεφαλικά επεισόδια διαφέρουν σε είδος και μέγεθος και οι συνέπειές τους εξαρτώνται σε πολύ μεγάλο βαθμό από το τμήμα του εγκεφάλου που έχει προσβληθεί.

Το λάθος εντοπίζεται στη διακοπή της παροχής ενέργειας που χρειάζεται ο εγκέφαλος για να λειτουργήσει. Οι νευρώνες και τα γλοιακά κύτταρα χρειάζονται καύσιμα για να λειτουργήσουν και να επιβιώσουν. Τα καύσιμα παροχετεύονται μέσω των τεσσάρων κύριων αιμοφόρων αγγείων που προμηθεύουν τον εγκέφαλο. Τα πιο σημαντικά καύσιμα είναι το οξυγόνο και οι υδατάνθρακες υπό μορφή γλυκόζης. Όλοι αυτοί οι παράγοντες προσφέρουν την πρώτη ύλη για την παραγωγή ATP – το ενεργειακό νόμισμα των κυττάρων. Αυτή η ενέργεια (βλ. Κεφάλαια 2 και 3) είναι απαραίτητη για την καθοδήγηση της ροής φορτισμένων ιόντων, που αποτελούν τη βάση της ηλεκτρικής δραστηριότητας των νευρώνων. Περίπου δύο τρίτα της ενέργειας ενός νευρώνα χρησιμοποιούνται για την τροφοδοσία ενός ενζύμου που ονομάζεται ATPάση Νατρίου/Καλίου, η οποία επαναφορτίζει τα ιόντα νατρίου και καλίου μετά από ένα δυναμικό ενέργειας.

Στο παροδικό ισχαιμικό επεισόδιο (ΠΙΕ), σταματάει η παροχή αίματος σε ένα τμήμα του εγκεφάλου και διακόπτεται η παροχή ATP. Οι νευρώνες δε μπορούν να επαναφορτίσουν τα ιόντα τους και έτσι δε μπορούν πλέον να μεταδώσουν δυναμικά ενέργειας. Αν, για παράδειγμα, αποκόπταμε την παροχή αίματος στον κινητικό φλοιό του αριστερού ημισφαιρίου, θα παρέλυε το δεξί χέρι και πόδι. Αν η απόφραξη περάσει γρήγορα, οι νευρώνες μπορούν να ξαναφτιάξουν ATP, να επαναφορτίσουν τις μεμβράνες τους και να ανακτήσουν φυσιολογική λειτουργία. Ευτυχώς, στα ΠΙΕ δε συμβαίνει μόνιμη βλάβη.

Στο εγκεφαλικό επεισόδιο η κατάσταση είναι πιο σοβαρή. Αν αποκοπεί η παροχή του αίματος για μεγάλο χρονικό διάστημα, μπορεί να προκληθεί μη αναστρέψιμη βλάβη. Υπό την απουσία του ATP, τα κύτταρα δε μπορούν να διατηρήσουν την ομοιόστασή τους, μπορεί να διογκωθούν και να εκραγούν. Οι νευρώνες μπορεί επίσης να εκπολωθούν αυθόρμητα και να απελευθερώσουν δυνητικά τοξικούς νευροδιαβιβαστές, όπως το γλουταμικό οξύ. Και τα γλοιακά κύτταρα, που φυσιολογικά μαζεύουν την περίσσεια γλουταμικού μέσω μιας αντλίας που λειτουργεί με ATP, σταματούν να δουλεύουν. Όταν δεν υπάρχει ενέργεια, η ζωή ενός εγκεφαλικού κυττάρου γίνεται πολύ επισφαλής.

Μέσα από προσεκτική μελέτη όλων όσων συμβαίνουν σε ένα εγκεφαλικό, οι νευροεπιστήμονες κατάφεραν να αναπτύξουν νέες θεραπείες. Τα περισσότερα εγκεφαλικά προκαλούνται από θρόμβους του αίματος που φράσσουν τα αγγεία. Η θεραπεία με ένα «θρομβολυτικό» φάρμακο που ονομάζεται ιστικός ενεργοποιητής του πλασμινογόνου (TPA) μπορεί να διαλύσει το θρόμβο και να αποκαταστήσει την αιματική ροή. Αν χορηγηθεί γρήγορα, το TPA μπορεί να έχει σημαντικά θεραπευτικά αποτελέσματα. Δυστυχώς, η ταχεία χορήγηση ενός τέτοιου φαρμάκου σε ένα ασθενή με εγκεφαλικό δεν είναι εύκολη, καθώς δεν είναι πάντα εύκολο η οικογένεια του πάσχοντα να καταλάβει τι έχει συμβεί.

Μία νέα θεραπευτική προσέγγιση περιλαμβάνει μία κατηγορία φαρμάκων που αποκλείουν νευροδιαβιβαστές, όπως το γλουταμικό οξύ, που φτάνουν σε τοξικά επίπεδα κατά τη διάρκεια του εγκεφαλικού. Αυτά τα φάρμακα μπορούν να αποκλείσουν είτε τους ίδιους τους υποδοχείς γλουταμικού, είτε τις ενδοκυττάριες αλυσίδες μετάδοσης σήματος, που ενεργοποιούνται από το γλουταμικό. Πολλά φάρμακα αυτού του είδους βρίσκονται υπό ανάπτυξη. Δυστυχώς, κανένα μέχρι στιγμής δεν βρέθηκε να είναι αποτελεσματικό στο εγκεφαλικό.

Γενετικές Ασθένειες

Εδώ και πολύ καιρό οι γιατροί έχουν αναγνωρίσει και συσχετίσει τα εγκεφαλικά νοσήματα με την περιοχή που έχει προσβληθεί. Για πολλά από αυτά, η ονομασία τους αποτελεί περιγραφή του φαινομένου σε συνδυασμό με το όνομα της περιοχής του εγκεφάλου που έχει προσβληθεί και συνήθως χρησιμοποιούνται Λατινικές ή Ελληνικές λέξεις, όπως «parietal apraxia­-βρεγματική απραξία». Η μεγάλη πρόοδος της γενετικής, τα τελευταία δέκα χρόνια, έχει αλλάξει πλήρως την εικόνα. Για πολλές κληρονομικές νόσους πλέον, το πρόβλημα εντοπίζεται αλλού.

Κάποιοι άνθρωποι κληρονομούν ένα πρόβλημα στον έλεγχο των λεπτών κινήσεων, που τους κάνει προοδευτικά ασταθείς, καθώς περνούν τα χρόνια. Η κατάσταση αυτή ονομάζεται νωτιαιοπαρεγκεφαλιδική αταξία – ονομασία που αντανακλά την κλασική μέθοδο ονοματολογίας των ασθενειών – παρόλο που σήμερα γνωρίζουμε το υπεύθυνο γονίδιο που την προκαλεί. Πολλές άλλες καταστάσεις μπορούν σήμερα να κατηγοριοποιηθούν σύμφωνα με τα αίτιά που τις προκαλούν. Ας σημειωθεί ότι ο διαγνωστικός γενετικός έλεγχος αποτελεί πλέον εξέταση ρουτίνας π.χ. για τους ασθενείς στους οποίους υπάρχει η υποψία νωτιαιοπαρεγκεφαλιδικής αταξίας ή άλλες γενετικές καταστάσεις. Η διάγνωση μπορεί να γίνει πιο γρήγορα και με μεγαλύτερη βεβαιότητα από ότι τα προηγούμενα χρόνια.

Η νόσος του Huntington (ΗD) είναι μία νευροεκφυλιστική πάθηση που συνδέεται με διαταραχή στις εκούσιες κινήσεις του σώματος – πήρε την ονομασία της από το όνομα του γιατρού που πρώτος την περιέγραψε. Οφείλεται ολοκληρωτικά σε μία επαναληπτική μετάλλαξη σε ένα από τα μεγαλύτερα γονίδια του ανθρώπινου γονιδιώματος, που ονομάζεται γονίδιο HD και κωδικοποιεί μία πρωτεΐνη, την χαντιγκτίνη. Κάποιες πρώιμες μορφές της νόσου Parkinson (ασθένεια που προκαλεί βραδύτητα στη βάδιση, ακαμψία, τρόμο και αστάθεια) οφείλονται σε προβλήματα γονιδίου που κωδικοποιεί την Παρκίνη. Ο γενετικός έλεγχος μπορεί να χρησιμοποιηθεί πέρα από τη διάγνωση και συμβουλευτικά προς τα άλλα μέλη της οικογένειας ως προς τον αυξημένο κίνδυνο που διατρέχουν να αναπτύξουν τη νόσο ή να την κληροδοτήσουν στα παιδιά τους.

Ωστόσο, όσο και αν η επανάσταση στη γενετική έχει αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο οι γιατροί αντιμετωπίζουν τις ασθένειες του νευρικού συστήματος, είναι μόνο η αρχή ενός μεγάλου ταξιδιού ανακαλύψεων. Το ίδιο γονιδιακό ελάττωμα μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές ασθένειες σε διαφορετικούς ανθρώπους και διαφορετικά γονιδιακά ελαττώματα μπορούν να προκαλέσουν πολύ παρόμοιες ασθένειες. Η κατανόηση του παράγοντα που καθορίζει αυτές τις διαφορές και η κατανόηση του πώς η γενετική κατασκευή μας αλληλεπιδρά με τον κόσμο στον οποίο ζούμε και διαμορφώνουμε γύρω μας (περιβάλλον), είναι μία από τις επόμενες μεγάλες προκλήσεις στη γενωμική εποχή που ζούμε.

Θέμα για Συζήτηση

Αν ανακαλύπτατε ότι διατρέχετε τον κίνδυνο μίας γενετικής ασθένειας, είστε σίγουροι ότι θα θέλατε να το γνωρίζετε; Θα ήταν σωστό να αναγνωριστεί το γονίδιο πριν τη γέννηση και να αποβάλλονται τα έμβρυα που θα εκδηλώσουν την ασθένεια; Τι γίνεται με όλα τα χρήσιμα και παραγωγικά χρόνια που ζουν οι πάσχοντες πριν εκδηλωθεί η ασθένεια;

Φλεγμονή – Σκλήρυνση κατά πλάκας

Η σκλήρυνση κατά πλάκας είναι μια ασθένεια που εμφανίζεται σε νέους ενήλικες. Χαρακτηρίζεται από επαναλαμβανόμενα επεισόδια αδυναμίας, μουδιάσματος, διπλής όρασης (διπλωπίας) ή φτωχής ισορροπίας, που διαρκούν λίγες εβδομάδες πριν την ανάρρωση – επιστροφή στο φυσιολογικό. Η εναλλαγή περιόδων ασθένειας και ύφεσης είναι γνώρισμα της νόσου.

Η σκλήρυνση κατά πλάκας προκαλείται από φλεγμονή στο νευρικό σύστημα, που φουντώνει και μετά καταλαγιάζει. Το ανοσοποιητικό μας σύστημα είναι σχεδιασμένο να καταπολεμά τις μολύνσεις που προκαλούνται από βακτήρια ή ιούς. Μερικές φορές μπερδεύεται και ξεκινά να επιτίθεται σε τμήματα του ίδιου μας του εαυτού. Αυτές οι καταστάσεις ονομάζονται αυτοάνοσες ασθένειες και μπορούν να προσβάλλουν σχεδόν όλους τους ιστούς. Αν το ανοσοποιητικό σύστημα επιτεθεί στη μυελίνη που τυλίγεται γύρω από τους νευρώνες, θα προκληθεί μία τοπική φλεγμονή που προκαλεί απομυελίνωση. Με τον καιρό, η φλεγμονή συνήθως εξαλείφεται, η μυελίνη αποκαθίσταται και τα πράγματα επιστρέφουν στο φυσιολογικό. Τι ακριβώς προκαλεί τη φλεγμονή στην αρχή δεν είναι ξεκάθαρο και πολλοί άνθρωποι που υπέστησαν απομυελίνωση έχουν μόνο ένα βραχύ επεισόδιο σε όλη τη ζωή τους. Ωστόσο, κάποιοι άνθρωποι έχουν την τάση να εκδηλώνουν επαναλαμβανόμενες προσβολές που επηρεάζουν διάφορες περιοχές του εγκεφάλου.

Επειδή δε γνωρίζουμε ακόμη τι προκαλεί τη φλεγμονή στη σκλήρυνση κατά πλάκας, δε μπορούμε να τη σταματήσουμε πλήρως. Ωστόσο, σήμερα γνωρίζουμε ότι οι κρίσεις μπορούν να μικρύνουν με τη χρήση φαρμάκων όπως τα στεροειδή που καταστέλλουν το ανοσοποιητικό σύστημα. Για τους ασθενείς με σοβαρή σκλήρυνση κατά πλάκας, κάποιοι γιατροί πιστεύουν ότι η μόνιμη καταστολή συγκεκριμένων τμημάτων του ανοσοποιητικού, με φάρμακα όπως η αζαθιοπρίνη ή η β-ιντερφερόνη, μπορεί να βοηθήσει. Υπάρχει ακόμη αρκετή αβεβαιότητα σχετικά με τη χρήση τους.

Το ανοσοποιητικό σύστημα μπορεί επίσης να επιτεθεί στις συνδέσεις όπου τα νεύρα συνάπτονται με τους μυς, προκαλώντας μία ασθένεια που ονομάζεται βαριά μυασθένεια, ή στα νεύρα όπως αναδύονται από το νωτιαίο μυελό, οδηγώντας σε μία κατάσταση που ονομάζεται σύνδρομο Guillain Barré.

Νευροεκφύλιση – Νόσος Alzheimer

Ο εγκέφαλός μας είναι αυτός που μας κάνει ό,τι είμαστε: το πως αντιδρούμε στις διάφορες καταστάσεις, ποιόν ερωτευόμαστε, τί φοβόμαστε, τί θυμόμαστε. Αυτή η θεμελιώδης άποψη της ανθρώπινης φύσης ξεγυμνώνεται όταν ο εγκέφαλος μας πάσχει από μία προοδευτική διαταραχή που είναι γνωστή ως νόσος Alzheimer. Η νόσος Alzheimer είναι μία μορφή άνοιας – μία γενική απώλεια ικανοτήτων που προσβάλλει περίπου το 5% των 65 χρονων και το 25% των 85 χρονων και των γηραιότερων. Πρόκειται για μία εξουθενωτική αρρώστια: συνήθως ξεκινά με διαταραχή της μνήμης και προχωρά στην απώλεια της φυσιολογικής προσωπικότητας και τελικά στο θάνατο. Το να βλέπουν τους αγαπημένους τους να χάνουν τον εαυτό τους με αυτόν τον τρόπο, είναι μία εξαιρετικά δύσκολη εμπειρία για τους συγγενείς. Στο τέλος, όσοι υποφέρουν μπορεί να μην είναι σε θέση να αναγνωρίσουν τους πιο κοντινούς τους ανθρώπους και χρειάζονται βοήθεια για τις καθημερινές ανάγκες τους, όπως το ντύσιμο, η λήψη τροφής, η καθαριότητα και η τουαλέτα. Συνεπώς, αλλάζει δραματικά και η ζωή αυτών που τους φροντίζουν.

“Ο μπαμπάς μου δε γνωρίζει ποιός είμαι τελευταία. Απλά δε φαίνεται να με αναγνωρίζει πλέον. Εκνευρίζεται και φοβάται με το παραμικρό – δε νομίζω ότι καταλαβαίνει τί συμβαίνει γύρω του. Στην αρχή φαινόταν απλώς ότι είναι ξεχασιάρης και συνέχεια έχανε πράγματα. Έπειτα χειροτέρεψε. Δεν πήγαινε για ύπνο και δε φαινόταν να γνωρίζει τί ώρα ήταν ή ακόμη και πού βρισκόταν. Σήμερα έχει χάσει τον έλεγχο των εντέρων του και χρειάζεται βοήθεια για να φάει και να ντυθεί. Δε μπορώ να τα βγάλω πέρα.”

Τι πάει στραβά; Καθώς εξελίσσεται η νόσος Alzheimer, τα εγκεφαλικά κύτταρα πεθαίνουν: ο φλοιός λεπταίνει και οι κοιλίες (τα τμήματα του εγκεφάλου που είναι γεμάτα με υγρό) διευρύνονται. Η διάγνωση συνήθως γίνεται με βάση τα χαρακτηριστικά κλινικά γνωρίσματα, αλλά μπορεί να επιβεβαιωθεί οριστικά μόνο μετά θάνατον, όταν η εξέταση του εγκεφάλου με μικροσκόπιο αποκαλύπτει τον κυτταρικό θάνατο και την ευρεία εναπόθεση μιας αμυλοειδούς πρωτεΐνης σε διασκορπισμένες μικρές εκφυλιστικές πλάκες αμυλοειδούς και ένα συνονθύλευμα σωληνοειδών πρωτεϊνών που αποτελούν φυσιολογικά συστατικά των εγκεφαλικών κυττάρων -νευροϊνιδιακοί κόμβοι. Η σύγχρονη έρευνα προσπαθεί να βελτιώσει τη διάγνωση με νέες νευροψυχολογικές δοκιμασίες που εστιάζουν στη διάκριση των διανοητικών μεταβολών στα πρώτα στάδια της νόσου από εκείνες που παρατηρούνται, για παράδειγμα, στην κατάθλιψη.

Και πάλι η γενετική βοήθησε να ξεκινήσουμε να κατανοούμε την ασθένεια – υποδεικνύοντας μεταλλάξεις σε γονίδια που κωδικοποιούν την πρόδρομη πρωτεΐνη του αμυλοειδούς (από την οποία παράγεται αμυλοειδές) και τις πρεσινιλλίνες (που κωδικοποιούν ένζυμα που διασπούν την πρόδρομη πρωτεΐνη). Η κληρονομικότητα μιας συγκεκριμένης παραλλαγής του γονιδίου της απολιποπρωτεΐνης E (apoE) που ονομάζεται apoE-4 είναι επίσης ένας μείζων παράγοντας κινδύνου εμφάνισης της ασθένειας. Ωστόσο, οι γενετικοί παράγοντες δεν εξηγούν τα πάντα: περιβαλλοντικοί παράγοντες, όπως περιβαλλοντολογικές τοξίνες και τραυματισμοί της κεφαλής, μπορεί επίσης να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο. Όμως, οι γενετικοί παράγοντες είναι τόσο σημαντικοί ώστε δημιουργήθηκαν γενετικά τροποποιημένα ζώα, που εκδηλώνουν γνωρίσματα της ασθένειας. Τα ευρήματα από την έρευνα με αυτά τα ζώα πρέπει να ερμηνεύονται με προσοχή, ώστε να μην εξάγονται γενικά συμπεράσματα. Οπωσδήποτε όμως, μπορούν να μας βοηθήσουν να προσεγγίσουμε τις βιολογικές διεργασίες της ασθένειας.

Δεν υπάρχουν ακόμη θεραπείες που να αναχαιτίζουν την εξέλιξη της νόσου Alzheimer, αν και αναζητώνται με αγωνία – και γιαυτό η προσφορά της έρευνας με πειραματόζωα είναι πολύτιμη. Είναι γνωστό ότι τα νευρικά κύτταρα που χρησιμοποιούν το χημικό διαβιβαστή ακετυλοχολίνη προσβάλλονται εύκολα από αυτή την αρρώστια (μειώνονται). Φάρμακα που ενισχύουν τη δράση της ακετυλοχολίνης, που εναπομένει, αποκλείοντας τη δράση ενζύμων που φυσιολογικά διασπούν το νευροδιαβιβαστή, έχουν μέτριο θεραπευτικό αποτέλεσμα τόσο σε μοντέλα ζώων όσο και στη κλινική. Τα φάρμακα αυτά δε μπορούν να καθυστερήσουν την εξέλιξη αυτής της ανυπόφορης αρρώστιας. Ο συνδυασμός των γνώσεων τόσο από τη γενετική, όσο και από τη μελέτη της σχέσης ανάμεσα στη χημεία του εγκεφάλου και στην ψυχολογική λειτουργία αλλά και η αναγνώριση των μηχανισμών που είναι υπεύθυνοι για την καταστροφή των κυττάρων, φαίνεται ότι αποτελεί την καλύτερη μορφή προόδου όσον αφορά την θεραπεία αυτής της διαταραχής.

Καταθλιπτική Διαταραχή

Μπορεί να σας προκαλέσει έκπληξη το γεγονός ότι η νευροεκφύλιση και η κατάθλιψη μπορεί να είναι στενοί σύντροφοι, αλλά σήμερα γνωρίζουμε ότι οι σοβαρά καταθλιπτικοί ασθενείς ενδέχεται να χάσουν εγκεφαλικά κύτταρα.

Η καταθλιπτική διαταραχή είναι πολύ διαφορετική από την άσχημη διάθεση που όλοι βιώνουμε κατά διαστήματα. Έχουμε να κάνουμε με μία πραγματικά σοβαρή ιατρική κατάσταση κατά την οποία το δυσάρεστο συναίσθημα διαρκεί για εβδομάδες και μήνες. Το καταθλιπτικό συναίσθημα επικρατεί των πάντων – σε βαθμό που όσοι υποφέρουν θέλουν να πεθάνουν και πολλές φορές δοκιμάζουν την αυτοκτονία. Οι πάσχοντες εκδηλώνουν και άλλα χαρακτηριστικά συμπτώματα: διαταραγμένο ύπνο, μειωμένη όρεξη, διαταραχή συγκέντρωσης και μνήμης και απώλεια ενδιαφέροντας για τη ζωή. Ευτυχώς, είναι σε μεγάλο βαθμό θεραπεύσιμη. Τα αντικαταθλιπτικά φάρμακα, που ενισχύουν τη δράση νευροδιαβιβαστών όπως η σεροτονίνη και η νοραδρεναλίνη μπορούν γρήγορα (μέσα σε εβδομάδες) να θεραπεύσουν την αρρώστια. Εξειδικευμένες ψυχοθεραπείες είναι επίσης αποτελεσματικές και ο συνδυασμός φαρμακευτικής και ψυχολογικής υποστήριξης μπορεί να είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικός. Η κατάσταση αυτή είναι εκπληκτικά συνήθης – 1 στους 5 ανθρώπους, μπορεί να νοσήσει, σε κάποια περίοδο της ζωής του, από κάποιο βαθμό κατάθλιψης.

Το να είναι κάποιος σοβαρά και χρόνια καταθλιπτικός, διαταράσσει την ισορροπία στον έλεγχο των ορμονών του στρες όπως ο κορτιζόλη, που απελευθερώνονται προς όφελός μας σε οξείες στρεσογόνες καταστάσεις (Κεφάλαιο 12). Ωστόσο, όταν ενεργοποιούνται για μεγάλο χρονικό διάστημα οι ορμόνες του στρες μπορεί να βλάψουν τα εγκεφαλικά κύτταρα, κυρίως στο μετωπιαίο και τον κροταφικό λοβό. Πρόσφατα βρέθηκε ότι τα αντικαταθλιπτικά φάρμακα προστατεύουν την ακεραιότητα των εγκεφαλικών κυττάρων και αυξάνουν το ρυθμό με τον οποίο παράγονται νέοι νευρώνες στον εγκέφαλο. Με τον τρόπο αυτό, μπορούν σε κάποιο βαθμό να προστατεύσουν ακόμη και να αναστρέψουν τις βλαπτικές δράσεις του στρες στον εγκέφαλο.

Σχιζοφρένεια

Μία άλλη ψυχιατρική διαταραχή, που συνδυάζει τόσο διαταραχή στη χημεία όσο και αλλαγή στη δομή τμημάτων του εγκεφάλου, είναι η σχιζοφρένεια. Πρόκειται για μία προοδευτικά εξελισσόμενη και δυνητικά πολύ σοβαρή κατάσταση που προσβάλλει 1 στους 100. Συχνά ξεκινά στην πρώιμη ενήλικη ζωή και θεωρείται χειρότερη μάστιγα και από τον καρκίνο.

Τα κύρια συμπτώματα της σχιζοφρένειας είναι οι παραληρηματικές ιδέες (διαταραγμένη πεποίθηση – συνήθως περίεργες ιδέες καταδιωκτικής φύσης) και οι ψευδαισθήσεις (διαταραχές της αντίληψης κατά τις οποίες οι πάσχοντες βιώνουν διαταραγμένες αισθητηριακές αντιλήψεις, π.χ. ακούν φωνές ενώ δεν υπάρχει κανένας τριγύρω). Συχνά υπάρχει μία προοδευτική έκπτωση στις γνωσιακές ικανότητες, την κοινωνική αλληλεπίδραση και την ικανότητα για εργασία.

Αυτή η κατάσταση συνήθως δεν γίνεται κατανοητή: δεν έχει καμία σχέση με τη «διχασμένη προσωπικότητα» με την οποία μπερδεύεται συχνά και οι πάσχοντες δεν είναι κατά κανόνα βίαιοι. Στην πραγματικότητα, οι περισσότεροι άνθρωποι με σχιζοφρένεια είναι φοβισμένοι και όχι επικίνδυνοι. Σαφώς και υπάρχουν γενετικοί παράγοντες που την προκαλούν, αλλά όπως και σε άλλες καταστάσεις, το περιβάλλον και το στρες μπορούν να είναι σημαντικοί εκλυτικοί παράγοντες. Ωστόσο, παρά τις εμφανείς ψυχολογικές αλλαγές, πρόκειται κυρίως για διαταραχή του εγκεφάλου. Παλαιότερες έρευνες έδειξαν ότι στη σχιζοφρένεια οι εγκεφαλικές κοιλίες είναι διευρυμένες και η δραστηριότητα των μετωπιαίων λοβών διαταραγμένη.

«Στην αρχή δε γνωρίζαμε τι συνέβαινε στην κόρη μας. Τα πήγαινε καλά στο πανεπιστήμιο και περνούσε εύκολα τις εξετάσεις στο πρώτο έτος. Μετά άρχισε να αλλάζει – ήταν σιωπηλή και κλεισμένη στον εαυτό της, σε αντίθεση με τον προηγούμενο εξωστρεφή εαυτό της. Σταμάτησε να βλέπει τους φίλους της – αργότερα καταλάβαμε ότι δεν πήγαινε ούτε στα μαθήματα και έμενε στο κρεβάτι όλη μέρα. Έπειτα μία μέρα μας είπε ότι έλαβε ένα ειδικό μήνυμα από την τηλεόραση, που έλεγε ότι είχε ιδιαίτερες ικανότητες και ότι δορυφόροι έλεγχαν τη σκέψη της τηλεπαθητικά. Γελούσε χωρίς λόγο και μετά έκλαιγε. Προφανώς κάτι πήγαινε πολύ στραβά. Έλεγε ότι άκουγε φωνές γύρω της που σχολίαζαν ό,τι έκανε. Αποδείχτηκε ότι έπασχε από σχιζοφρένεια.

Την πρώτη φορά έμεινε στο νοσοκομείο για περίπου δύο μήνες. Τώρα παίρνει τακτικά φαρμακευτική αγωγή. Αν και τελευταία είναι πολύ καλύτερα – δεν έχει παράξενες ιδέες σχετικά με δορυφόρους πλέον – εξακολουθεί να μην ενδιαφέρεται πολύ για τίποτα. Χρειάστηκε να σταματήσει τις σπουδές της στο Πανεπιστήμιο και παρότι δούλεψε για κάποιο διάστημα σε ένα κατάστημα της γειτονιάς, έπρεπε να νοσηλευτεί ξανά στο νοσοκομείο για μερικές εβδομάδες και έχασε τη δουλειά της. Απλά δεν είναι ο ίδιος άνθρωπος.»

Τα φάρμακα που αποκλείουν τους ντοπαμινεργικούς υποδοχείς βοηθούν να μειωθεί η συχνότητα και η βαρύτητα των συμπτωμάτων, αλλά δε θεραπεύουν τη νόσο. Τελευταία ερευνητικά ευρήματα δείχνουν ότι εάν σε σχιζοφρενείς ενεργοποιηθούν πειραματικά οι υποδοχείς ντοπαμίνης με φάρμακα όπως η αμφεταμίνη, ανιχνεύονται διαταραχές στην απελευθέρωση της ντοπαμίνης. Υπάρχουν πολλά ακόμη για να ανακαλυφθούν σχετικά με τη διαταραχή: Μελέτες που έγιναν μετά θάνατο, προτείνουν ότι είναι πιθανό να διαταράσσεται η διαμόρφωση των συνδέσεων των νευρώνων κατά την ανάπτυξη και ότι και άλλα νευροδιαβιβαστικά συστήματα, όπως αυτό του γλουταμικού, μπορεί να δυσλειτουργούν.

Οι προσπάθειές μας να κατανοήσουμε τις ψυχικές διαταραχές, αποτελεί το τελευταίο μεγάλο ερευνητικό σύνορο των ιατρικών νευροεπιστημών. Οργανισμοί όπως το Medical Research Council και το Wellcome Trust έχουν δώσει προτεραιότητα στην έρευνα της ψυχικής υγείας για τις επόμενες δεκαετίες. Ένα φιλόδοξο ερευνητικό πρόγραμμα αφορά στην επένδυση των γνώσεων της γενετικής και στην τεχνολογία της εγκεφαλικής απεικόνισης, προκειμένου να μελετηθεί η ασθένεια προοπτικά – σε οικογένειες υψηλού κινδύνου (βλ. ερευνητικά σύνορα). Η γεφύρωση του χάσματος « από τα μόρια στο κρεβάτι του ασθενούς» είναι ίσως η μεγαλύτερη ερευνητική πρόκληση.

Ερευνητικά Σύνορα

Μια προοπτική μέλέτη της σχιζοφρένειας

Οι περισσότερες μελέτες για τις νευρολογικές και τις ψυχιατρικές διαταραχές γίνονται σε ανθρώπους που ήδη πάσχουν. Ερευνητές στη Σκωτία χρησιμοποιούν γενετικές πληροφορίες για να μελετήσουν τα μέλη οικογενειών που έχουν υψηλό κίνδυνο να εκδηλώσουν την ασθένεια. Σε τακτά χρονικά διαστήματα γίνονται νευροαπεικονιστικές εξετάσεις, δοκιμασίες διανοητικής λειτουργικότητας και γενικές ιατρικές εξετάσεις, για να διαπιστωθεί αν μπορούν να αναγνωριστούν δείκτες του αρχικού σταδίου της νόσου. Αυτές οι πληροφορίες μπορεί να αποδειχτούν πολύ χρήσιμες για την ανάπτυξη νέων θεραπειών.

Σχετικές Ιστοσελίδες: Brain and spine foundation: http://www.bbsf.org.uk - British epilepsy association: http://www.epilepsy.org.uk  - Stroke: http://www.strokecenter.org - National Institute of Neurological disorders and stroke: http://www.ninds.nih.gov

International Brain Research Organisation (IBRO)
British Neuroscience Association (BNA)
Ελληνική μετάφραση:
Ζέτα Παπαδοπούλου-Νταϊφώτη, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Φαρμακολογίας
και Διευθύντρια του Εργαστηρίου Φαρμακολογίας της Ιατρικής Σχολής του Παν/μιου Αθηνών
Δρ Στέλλα Γ. Γιακουμάκη, Ψυχολόγος, Μεταδιδακτορική Ερευνήτρια του Τμήματος Ιατρικής του Παν/μίου Κρήτης
Γεώργιος Κωστόπουλος, Πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Νευροεπιστημών
Τελευταία αναθεώρηση : 23/12/2007