ΟΡΙΣΜΟΣ

Ως αδρανοποίηση του χρωμοσώματος Χ όρισε η δρ. Mary F.Lyon, εκπρόσωπος του συμβουλίου ιατρικών ερευνών της μονάδας ακτινοβιολογικής έρευνας του Harwell, τη μεταγραφική καταστολή του συνόλου των γονιδίων του ενός αντιγράφου του χρωμοσώματος Χ σε φυσιολογικά ΧΧ θήλεα άτομα του είδους mus musculus L., με ορατό αποτέλεσμα τη μετάβαση αυτού του «αδρανοποιημένου» χρωμοσώματος σε καθεστώς συστατικής ετεροχρωματίνης (το λεγόμενο σωμάτιο Barr) (βλ. Nature 22/4/1961, 190: 372-373).

Εντούτοις, η έρευνα που ακολούθησε, τόσο από πλευράς της M.Lyon (διαδοχικές δημοσιεύσεις στο Nature την περίοδο 1961-1965), όσο και εκ μέρους πλήθους άλλων ερευνητών των οποίων το ενδιαφέρον διεγέρθηκε από την πρώτη δημοσίευση της Lyon του 1961 (εντελώς ενδεικτικά αναφέρουμε τις εργασίες των Willard, Brown, Russell, Migeon, Jegalian, Lahn, Avner, Heard, Clerc) αποκάλυψε επιπλέον στοιχεία που οδήγησαν στην αναθεώρηση αυτού του πρώτου πειραματικού ορισμού. Συγκεκριμένα:

Α) Διαπιστώθηκε πως η αδρανοποίηση επεκτείνεται σε περισσότερα του ενός Χ χρωμοσώματα σε άτομα με φυλετικές ανευπλοειδίες (πολυσωμίες του Χ, π.χ. ΧΧΧ,ΧΧΧΧ,ΧΧΥ άτομα). Σε κάθε περίπτωση φαίνεται πως ένα Χ χρωμόσωμα παραμένει πάντα ενεργό ενώ τα υπόλοιπα όχι (βλ. σχετικό σχόλιο κεφ.2.1).

Β) Διαπιστώθηκε ότι ο μηχανισμός της αδρανοποίησης του χρωμοσώματος Χ αφορά, πέραν του mus musculus, σειρά άλλων θηλαστικών και βέβαια και τον ίδιο το homo sapiens(παρατηρήθηκε συστατική ετεροχρωματίνη, το λεγόμενο σωμάτιο Barr, σε κύτταρα αρουραίου και ανθρώπου από τον Ohno 1959/1960/1961). Επιπλέον μωσαϊκοί φαινότυποι σε γάτες και σκύλους(π.χ. γάτα με τρίχωμα καυκάλου χελώνας «tortoiseshell cat») υπήρξαν αντικείμενο μελέτης ήδη από το 1950 (Graham) , ενώ πολύ αργότερα η έρευνα επεκτάθηκε σε πιθήκους και μαρσιποφόρα (π.χ.Riggs 1990). Ταυτόχρονα μελέτες σε κατώτερους εξελικτικά οργανισμούς απέδειξαν την ύπαρξη άλλων, απλούστερων μηχανισμών αντιστάθμισης του γονιδιακού πλεονάσματος.(π.χ. στη φρουτόμυγα drosophila melanogaster αρχίζοντας απ’την υπόθεση του Muller του 1948)

Γ) Με την επέκταση της τεχνολογίας του γονιδιώματος μετά ιδίως την ανάπτυξη των τεχνικών αλληλούχισης(Sanger 1977) και PCR(Mullis1993) κατέστη δυνατή πλέον η εξέταση της δραστικότητας των επιμέρους γονιδίων του χρωμοσώματος Χ, οπότε διαπιστώθηκε πως μερικά εξ αυτών διαφεύγουν της αδρανοποίησης(ή τουλάχιστον διατηρούν υψηλό ποσοστό έκφρασης-βλ.Willard 1999).

Εξαιτίας όλων των εξελίξεων αυτών η δρ M.Lyon ήδη από το 1962, μόλις ένα χρόνο μετά την αρχική της δημοσίευση, με νέο της άρθρο, στο American journal of human genetics αυτή τη φορά, προτείνει αναθεώρηση του αρχικού ορισμού ώστε να συνεκτιμά τα νέα στοιχεία.

Επομένως, σήμερα με τον όρο αδρανοποίηση αναφερόμαστε στη διατήρηση σε μεταγραφικά ενεργό μορφή ενός αντιγράφου του χρωμοσώματος Χ στα κύτταρα των θηλαστικών (με την εξαίρεση ορισμένων σταδίων της γαμετογένεσης,πολύ πρώιμης εμβρυογένεσης και γήρανσης) με παράλληλη μεταγραφική καταστολή/σιγή της πλειοψηφίας των γονιδίων των υπολοίπων Χ χρωμοσωμάτων του γονιδιώματος. (Lyon 1992)

Με απλά λόγια στα κύτταρα των φυσιολογικών θηλυκών θηλαστικών θα έχουμε ένα Χ χρωμόσωμα απόλυτα δραστικό και ένα με τη μορφολογία του σωματίου Barr στο οποίο όμως υπάρχουν και γονίδια που δε σιγούν αλλά καταφέρνουν να προσδεθούν σε μεταγραφικούς παράγοντες και να ενεργοποιηθούν έστω και αν τοπογραφικά βρίσκονται «εγκλωβισμένα» στο ετεροχρωματινικο περιβάλλον.

ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΙΟΥ BARR

Τί ακριβώς είναι όμως το σωμάτιο του Barr που υπήρξε ουσιαστικά η μόνη αξιόπιστη απόδειξη αδρανοποίησης πριν την μοριακή περιγραφή του φαινομένου και την ανάπτυξη τεχνικών εντοπισμού του αδρανούς Χ μεγάλης ακρίβειας που βασίζονται κυρίως στον εντοπισμό του μετάγραφου X.I.S.T. R.N.A. (που εμφανίζεται μόνο στο αδρανές Χ);

Πρόκειται, σύμφωνα με την περιγραφή του δρ Barr, του οποίου το όνομα φέρει, για πυκνωτική περιοχή στην περιφέρεια του πυρήνα του κυττάρου. Το σωμάτιο Barr εντοπίστηκε σε νευρωνικά κύτταρα, ωστόσο είναι ορατό και σε παρασκευάσματα άλλων ιστών π.χ. λευκοκύτταρα περιφερικού αίματος (βλ.Wheater’s functional Histology,Junqueira basic histology,Barr 1948)

ΣΚΟΠΙΜΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΑΔΡΑΝΟΠΟΙΗΣΗΣ

Όπως θα γίνει φανερό με την ανάλυση του μηχανισμού της αδρανοποίησης, που θα ακολουθήσει, για τη διεκπεραίωση της τελευταίας απαιτείται η καθυστέρηση του κυτταρικού κύκλου, η χρήση σειράς ενζυμικών και άλλων πρωτεϊνικών μορίων και βέβαια η χρήση μιας ομάδας γονιδίων (μερικά απ’τα οποία μάλιστα δεν εδράζονται καν στο Χ αλλά σε αυτοσώματα). Η επιστράτευση όλων αυτών των μορίων και η συνεπακόλουθη δαπάνη ενεργείας προφανώς υποδηλώνουν κάποια σοβαρή σκοπιμότητα που επιβάλλει αυτή τη «σπατάλη» πόρων και χρόνου.

Πράγματι φαίνεται ότι στο Χ χρωμόσωμα εδράζονται γονίδια με φυλοανεξάρτητη δράση, τα οποία όμως έχουν καθοριστικό ρόλο στη φυσιολογία του ατόμου π.χ. τα γονίδια G6PD και OTC μετέχουν στο μεταβολισμό της γλυκόζης και της ουρίας αντίστοιχα. Η ασυμμετρία στο προϊόν τέτοιων γονιδίων θα ήταν ανυπέρβλητο εμπόδιο για την επιβίωση των δύο φύλων. Αντίθετα άλλα γονίδια, κυρίως με ομόλογο αντίγραφο στο Υ χρωμόσωμα (ιδίως PAR 1&2 ζώνες) διαφεύγουν της αδρ/σης.

Η ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΑΔΡΑΝΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ Χ

Τι είναι;

Η διατήρηση σε ενεργό μορφή ενός μόνο Χ χρωμοσώματος σε θηλαστικά άτομα με υπερβάλλοντα του ενός Χ χρωμοσώματα.( νέος ορισμός )

Γιατί συμβαίνει;

Για την παραγωγή ίσων ποσοτήτων πρωτεϊνών από το ένα Χ των αρσενικών & τα δύο Χ των θηλυκών

Πότε;

Στον άνθρωπο το αδρανοποιημένο Χ εμφανίζεται 16 ημέρες μετά τη γονιμοποίηση. Στο ποντίκι, εμφανίζεται για πρώτη φορά 3,5ημέρες μετά τη γονιμοποίηση στους εξωεμβρυϊκούς ιστούς.

Ποια τα χαρακτηριστικά του φαινομένου;

Η αδρανοποίηση είναι:

1. Πρώιμη
2. Κατά βάση τυχαία
3. Σχεδόν πλήρης
4. Κλωνικά συντηρούμενη

Ποια γονίδια συμμετέχουν;

Τα XIST/Χist (επαγωγέας), το Tsix (αναστολέας) και τα αλληλόμορφα Xce ποντικού(ρυθμιστές)

Ποιες φάσεις παρατηρούμε;

Την έναρξη, την εξάπλωση και τη διατήρηση.

Ποιοι μηχανισμοί συμμετέχουν;

Ακετυλίωση ιστονών, μεθυλίωση ειδικών θέσεων

Πότε μιλάμε για imprinting;

Πρωτογενής αποτύπωση: στο ωάριο & το σπερματοζωάριο, όπου υπάρχουν διαφορές μεθυλίωσης

Δευτερογενής αποτύπωση: στους εξωεμβρυϊκούς ιστούς κατά την κύηση.

Γιατί μιλάμε για μωσαϊκισμό;

Λόγω τυχαίας αδρανοποίησης του χρωμοσώματος Χ στα σωματικά κύτταρα του θηλυκού ατόμου.

Ποια η κλινική σημασία της;

Συνδέεται είτε άμεσα είτε έμμεσα με σειρά νόσων όπως :Εκτοδερμική Ανιδρωτική Δυσπλασία,R.S.A.,αλφισμός,A.T.R.X., αυτοάνοσα νοσήματα κ.α.

Ποιες εξαιρέσεις γονιδίων γνωρίζουμε;

Από την αδρανοποίηση διαφεύγουν οι ψευδοαυτοσωμικές περιοχές PAR1-PAR2 και 34 γονίδια (31 στο Χρ και 3 στο Χq).

Τι συμβαίνει σε άλλα είδη;

Εκτός από την τυχαία αδρανοποίηση άλλοι μηχανισμοί αντιστάθμισης του γονιδιακού πλεονάσματος είναι η υπερμεταγραφή του μονού Χ και η υπομεταγραφή και των δύο Χ.

Το ακόλουθο σχήμα συνοψίζει τα βασικά στάδια της συμπύκνωσης του αδρανοποιημένου χρωμοσώματος Χ, καθώς αυτό μεταβαίνει προοδευτικά σε πιο συμπαγή διαμόρφωση, μέχρι να αποκτήσει την τελική μορφολογία του σωματίου Barr. Λεπτομέρειες για τη διαδικασία αυτή παρέχονται στο 2ο μέρος της μελέτης.

1.1 ΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ ΕΡΕΥΝΑ

Η ανακάλυψη της αδρανοποίησης του χρωμοσώματος Χ δεν είναι μια επιστημονική κατάκτηση ενός μεμονωμένου επιστήμονα. Πρόκειται αντίθετα για μια επιτυχία που ήρθε ως αποτέλεσμα μακροχρόνιων εργασιών και μελετών που συντιθέμενα από μερικούς διορατικούς ερευνητές οδήγησαν την επιστήμη στην πρόκληση που ακούει στο όνομα αδρανοποίηση του χρωμοσώματος Χ. Σε αυτό το κεφάλαιο θα παρακολουθήσουμε τους βασικούς σταθμούς της μακράς πορείας της έρευνας για την αδρανοποίηση, από τις πρώτες υποψίες που επισημάνθηκαν για την ιδιαίτερη συμπεριφορά του χρωμοσώματος Χ μέχρι την έκρηξη που επήλθε με τη διατύπωση της υπόθεσης Lyon, καθώς και τις μεταγενέστερες διορθώσεις και συμπληρώσεις αυτής.

1.1.1 ΥΠΟΨΙΕΣ ΓΙΑ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΑ ΕΚΦΡΑΣΗΣ ΤΟΥ Χ

Η αδρανοποίηση του χρωμοσώματος Χ δεν προέκυψε αιφνιδιαστικά στο δρόμο της επιστημονικής έρευνας. Αντίθετα, προέκυψε με μεθοδική εργασία, ξεκινώντας από κάποιες πρώτες παρατηρήσεις σχετικά με την ιδιάζουσα συμπεριφορά του Χ, οι οποίες αξιοποιήθηκαν στη συνέχεια καθώς η ιδέα της αδρανοποίησης του Χ άρχισε να μορφοποιείται στο μυαλό επιφανών επιστημόνων και μάλιστα της δρ Russell και της δρ Mary Lyon. Η τελευταία συνέδεσε το όνομά της με την αδρανοποίηση περισσότερο από κάθε άλλο ερευνητή, αφιερώνοντας τελικά μισό αιώνα προσπαθειών στην αποκάλυψη των λεπτομερειών της διεξαγωγής και της ρύθμισης της αδρανοποίησης.

Μια πρώτη υποψία για την ύπαρξη ιδιαίτερης συμπεριφοράς του χρωμοσώματος Χ προήλθε από τη μελέτη ατόμων με ανωμαλίες στον αριθμό των φυλετικών χρωμοσωμάτων.

Όπως είναι γνωστό φυσιολογικά εντοπίζονται στους πυρήνες των φυλετικών χρωμοσωμάτων του ανθρώπου 23 ζεύγη ομολόγων χρωμοσωμάτων. Σε περίπτωση εκτροπής από το φυσιολογικό αυτό καρυότυπο γίνεται λόγος για αριθμητική χρωμοσωμική ανωμαλία. Συγκεκριμένα μιλάμε για πολυσωμίες και μονοσωμίες, αν έχουμε περισσότερα από 2 ή μόνο ένα χρωμόσωμα ενός τύπου στον καρυότυπο αντίστοιχα. Αν η ανωμαλία αφορά όλα τα χρωμοσώματα τότε γίνεται λόγος για απλοειδία και πολυπλοειδία αντίστοιχα. Καταστάσεις σαν τις τελευταίες δεν είναι βιώσιμες και οδηγούν σε πρόωρες αποβολές στα αρχικά στάδια της κύησης. Επίσης μονοσωμίες αυτοσωμάτων συμβατές με τη ζωή δεν είναι γνωστές. Οι τρισωμίες εμφανίζουν κάποιο ποσοστό επιβίωσης, όπως στις τρισωμίες 13(σύνδρομο Patau),18(σύνδρομο Edwards) και συνηθέστερα και γνωστότερα η τρισωμία 21(σύνδρομο Down). Εντούτοις οι καταστάσεις αυτές συνοδεύονται από ισχυρά παθολογικό φαινότυπο με δυσμορφίες προσώπου και διάπλασης, ανεπαρκή σωματική ανάπτυξη και σωματική καθυστέρηση, ενώ το προσδόκιμο επιβίωσης είναι μειωμένο.

Αντίθετα με τις ανωτέρω παρατηρήσεις η μελέτη των φυλετικών χρωμοσωμάτων, που ξεκίνησε στις αρχές του 20ου αιώνα, ανέδειξε μια υψηλότερη ανοχή των οργανισμών στις ατυπίες των χρωμοσωμάτων αυτών. Συγκεκριμένα βρέθηκε για παράδειγμα πως άτομο με ένα μόνο Χ χρωμόσωμα ή με ένα Χ και ένα υπόλειμμα του 2ου Χ χρωμοσώματος (π.χ. μικρό δακτυλιοειδές Χ,r(X)) επιβιώνουν σε υψηλό ποσοστό. Τα άτομα αυτά εμφανίζουν θηλυκά χαρακτηριστικά. Εντούτοις εκδηλώνουν παθολογικό φαινότυπο με μικρό ύψος και γοναδική δυσγενεσία(Ford 1959). Αντίθετα με τον άνθρωπο, στο mus musculus τα άτομα με μονοσωμία του Χ εμφανίζουν απόλυτα φυσιολογικό φαινότυπο θήλεος ατόμου(Russell1960). Συνεπώς για κάποιο λόγο η μονοσωμία του Χ είναι η μόνη βιώσιμη μονοσωμία στον άνθρωπο.

Επιπρόσθετα, οι μελέτες του Kleinefelter και του Jacobs (1959) ανέδειξαν την ύπαρξη ενδιαφερουσών περιπτώσεων ατυπιών των φυλετικών χρωμοσωμάτων όπως στα άρρενα ΧΧΥ άτομα (σύνδρομο Kleinefelter) και στα θήλεα ΧΧΧ και ΧΧΧΧ άτομα. Σε αυτές τις περιπτώσεις το άτομο επιβιώνει και μάλιστα οι διαταραχές εμφανίζονται σχετικά περιορισμένες, θίγοντας την αναπαραγωγική λειτουργία του ατόμου και ενδεχομένως και προδιαθέτοντάς το για επιθετική συμπεριφορά (Collins & Gelehrter 1995). Από τις παρατηρήσεις αυτές συνάγεται ότι για κάποιο ανεξήγητο ως τότε αίτιο οι ατυπίες του Χ είναι σε υψηλό βαθμό ανεκτές στον άνθρωπο. Οπωσδήποτε μια τέτοια παρατήρηση κινητοποίησε το ενδιαφέρον της επιστημονικής κοινότητας, προκειμένου να ερμηνευθεί αυτή η παράδοξη συμπεριφορά του Χ.

ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑ - ΕΝΘΕΤΟ

ΑΠΟΒΟΛΕΣ ΣΤΗΝ ΕΜΒΡΥΟΓΕΝΕΣΗ

Προηγουμένως έγινε αναφορά σε άτομα με διάφορες χρωμοσωμικές ατυπίες και επισημάνθηκε η μη επιβίωση ατόμων με αυτοσωμικές μονοσωμίες και πολυσωμίες(με εξαίρεση ένα ποσοστό ατόμων με τρισωμία 13,18 και 21) και η αναντίστοιχη επιβίωση ατόμων με ατυπίες φυλετικών χρωμοσωμάτων. Γενικότερα όμως ισχύει ο κανόνας σύμφωνα με τον οποίο η άθικτη κατάσταση του γονιδιώματος προαπαιτείται για την υγιή ανάπτυξη του εμβρύου. Σε αντίθετη περίπτωση η ανάπτυξη διακόπτεται και το κύημα αποβάλλεται αυτόματα. Στην τελευταία μάλιστα περίπτωση ενοχοποιείται η αδρανοποίηση σε σημαντικό βαθμό, όπως στο σύνδρομο R.S.A. που αναφέρεται στο κεφάλαιο 3.1. αλλά και σε περιπτώσεις υπεραδρανοποίησης ή υποαδρανοποίησης με διακοπή της κύησης μέσα στις δύο πρώτες εβδομάδες ανάπτυξης. Φυσικά αποβολές επέρχονται και εξαιτίας περιβαλλοντικών επιδράσεων, όπως η έκθεση σε ακτινοβολία, ο τραυματισμός λόγω ατυχήματος, η επίδραση τοξικών ουσιών ή φαρμακευτικών σκευασμάτων και η ανάπτυξη αντίδρασης αντιγόνου-αντισώματος (παράγοντας Rhesus).

Ένα δεύτερο στοιχείο που προβλημάτιζε τους επιστήμονες πριν την διαπίστωση της αδρανοποίησης του χρωμοσώματος Χ ήταν η παρατηρούμενη εξίσωση της ποσότητας του προϊόντος γονιδίων που εδράζονται στο Χ χρωμόσωμα ανάμεσα σε αρσενικά και θηλυκά άτομα. Προφανώς, η ύπαρξη 2 Χ χρωμοσωμάτων στα θήλεα άτομα έναντι ενός μόνο Χ στα άρρενα θα έπρεπε λογικά να οδηγεί σε διπλάσια ποσότητα των προϊόντων των γονιδίων του Χ στις γυναίκες. Εντούτοις, οι μετρήσεις που πραγματοποιήθηκαν στο Χ την δεκαετία του 50, μετά την διατύπωση του μοντέλου της διπλής έλικας το 1953, έδειξαν παρόμοιο μοντέλο έκφρασης και για τα δύο φύλα. Σαν βασικός δείκτης των διαφορών αυτών χρησιμοποιήθηκε(Beutler1962) το γονίδιο της αφυδρογονάσης της 6-φωσφορικής γλυκόζης (G6PD), ενζύμου του μεταβολισμού της γλυκόζης γνωστού απο τις αρχές του 20ου αιώνα.

Τέλος πρέπει να σημειωθεί ότι ήδη απο το 1953 (Lyon) ήταν γνωστά ποντίκια με τρίχωμα που εμφάνιζε διαφορετική χρώση και μορφολογία κατά χώρες. Μέσα στα επόμενα 10 χρόνια τέτοια μωσαϊκά φαινόμενα παρατηρήθηκαν εκτός απο τα ποντίκια σε γάτες και μύγες. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον προξένησε η παρατήρηση πως ο φαινότυπος αφορούσε μόνο θηλυκά άτομα, επομένως η διαφορετική εικόνα κάθε περιοχής απηχούσε διαφορετική ρύθμιση της έκφρασης γονιδίων του Χ χρωμοσώματος και μάλιστα κατά απόλυτο τρόπο, δηλαδή είτε απόλυτα οδωτική είτε απόλυτα κατασταλτική.

Συνολικά οι παρατηρήσεις αυτές υποδήλωναν μια ιδιαίτερη ρύθμιση της έκφρασης των Χ χρωμοσωμάτων που θα έπρεπε να διερευνηθεί.

1.1.2 Ο ΕΝΤΟΠΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΙΟΥ BARR

Προτού προχωρήσουμε στην περιγραφή των πειραμάτων που οδήγησαν στην ανακάλυψη της αδρανοποίησης του χρωμοσώματος Χ είναι σκόπιμο να πραγματοποιήσουμε ξεχωριστή αναφορά στον τρόπο με τον οποίο εντοπίστηκε για πρώτη φορά το ορατό αποτέλεσμά της, δηλαδή η δημιουργία της συστατικής ετεροχρωματίνης, πριν ακόμα καταστεί δυνατή η ταυτοποίηση αυτής ως ενός συμπυκνωμένου χρωμοσώματος Χ . Ο εντοπισμός της φυλετικής χρωματίνης πραγματοποιήθηκε το 1948 (δημοσίευση 1949) από τους Murray Barr & Ewart Bertram.

Σύμφωνα με τις διηγήσεις του πρωταγωνιστή της ανακάλυψης αυτής, Murray Barr(1992), ο εντοπισμός της φυλετικής χρωματίνης ήταν μια ευχάριστη έκπληξη που έλαβε χώρα κατά την διάρκεια μίας έρευνας νευροκυτταρολογίας στο πανεπιστήμιο του δυτικού Οντάριο. Σκοπός των πειραμάτων ήταν η εξέταση της πιθανής συσχέτισης της νευρικής δραστηριότητας με αλλαγή της δομής των κυττάρων του νευρικού ιστού. Κατά την μικροσκοπική εξέταση των κυτταρικών κατασκευασμάτων εντοπίστηκαν στους πυρήνες των νευρώνων συμπυκνώσεις χρωματίνης, πιο βαθυχρωματικές σε σχέση με τον υπόλοιπο πυρήνα. Εξετάζοντας το σύνολο των δειγμάτων βρέθηκε ότι η χρωματίνη αυτή υπήρχε μόνο στα κύτταρα των θηλυκών γατών και όχι των αρσενικών. Για τον λόγο αυτόν το εύρημα χαρακτηρίστηκε ως φυλετική χρωματίνη.

Μετά την δημοσίευση του ευρήματος του Barr ακολούθησε σχετική έρευνα σε διάφορα πανεπιστήμια του Καναδά, των Η.Π.Α.,του Η.Β. και της Γαλλίας. Μεθοδολογίες ανάδειξης της φυλετικής χρωματίνης αναπτύχθηκαν γρήγορα και προς τιμήν του επιστήμονα που την ανακάλυψε καθιερώθηκε στη βιβλιογραφία ο όρος «σωμάτιο Barr» για την φυλετική χρωματίνη.

1.1.3 ΓΕΝΩΜΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

ΤΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΩΝ JAMES WATSON & FRANCIS CRICK

Η δημοσίευση της εργασίας των James Watson & Francis Crick για τη δομή του DNA αποτελεί ίσως το σημαντικότερο επιστημονικό επίτευγμα του 20ου αιώνα πράγμα που εύκολα αποδέχεται κανείς σκεπτόμενος τις επιστημονικές εξελίξεις που την ακολούθησαν. Αυτή η λιτή μονοσέλιδη ανακοίνωση στο περιοδικό Nature με ημερομηνία 2/04/1953 γέννησε μια ολόκληρη επιστήμη, αυτή της μοριακής βιολογίας, και προσέφερε τα μέσα για την ταχύτατη πρόοδο πολλών άλλων επιστημονικών κλάδων.

Η έρευνα που οδήγησε στην διατύπωση του δόγματος της αδρανοποίησης επωφελήθηκε και αυτή από τη διατύπωση του μοντέλου της διπλής έλικας. Μέχρι το 1953, οι γνώσεις των επιστημόνων γύρω από θέματα κληρονόμησης χαρακτήρων βασίζονταν σε περιστασιακά πειραματικά δεδομένα και τα πειραματικά μέσα που διέθεταν δεν απείχαν πολύ από εκείνα που εισήγαγε ο Mendel (κατευθυνόμενες διασταυρώσεις). Στην εποχή του γονιδιώματος οι δυνατότητες είναι πολύ μεγαλύτερες και ο λεπτομερής καθορισμός των συνθηκών του πειράματος κατέστη πραγματικότητα. Ο εντοπισμός γονιδίων στο Χ χρωμόσωμα και η μελέτη αυτών επέτρεψε την αποκάλυψη των λεπτομερειών του μηχανισμού της αδρανοποίησης σε όλη τη διάρκεια του δευτέρου μισού του 20ου αιώνα.

1.1.4 ΤΑ ΠΕΙΡΑΜΑΤΑ ΩΣ ΤΟ 1961

Ας έρθουμε τώρα στη χρονολογική παρακολούθηση της έρευνας για την αδρανοποίηση από τα πρώτα της βήματα μέχρι τη διατύπωση της υπόθεσης Lyon το 1961 – 1962 που έδωσε την πρώτη συνεκτική περιγραφή του φαινομένου.

Μέχρι το 1949, όπως έχει ήδη αναφερθεί, σποραδικά πειραματικά δεδομένα δημιούργησαν τις πρώτες υποψίες για μιά ιδιαίτερη συμπεριφορά του χρωμοσώματος Χ κατά την έκφραση των γονιδίων του (βλ. 1.1.1). Το 1949 ο εντοπισμός της φυλετικής χρωματίνης από τον Barr προκάλεσε επιπρόσθετο προβληματισμό γύρω από τη μυστηριώδη συμπεριφορά της χρωματίνης αυτής και τον ακριβή ρόλο της.

Το 1953 είναι ένα έτος σταθμός για την υπόθεση της αδρανοποίησης. Από τη μια το δόγμα της διπλής έλικας ανοίγει νέους ορίζοντες για κέθε ερευνητικό προσανατολισμό. Από την άλλη το έτος αυτό έχουμε την έναρξη της ενασχόλησης της δρ Mary F.Lyon, ερευνήτριας της μονάδας ακτινοβιολογίας του ιατρικού ερευνητικού συμβουλίου του Harwell στο Didcot, με τη συμπεριφορά των μωσαϊκών ποντικών, που έμελλε να την οδηγήσει στην ανακάλυψη της αδρανοποίησης του χρωμοσώματος Χ οκτώ χρόνια αργότερα.

Την ίδια περίοδο(1948-1960) η ομάδα του καθηγητή Muller πραγματοποίησε τα περίφημα πειράματά της στη drosophila melanogaster με τα οποία διαπιστώθηκε ο μηχανισμός αντιστάθμισης του γονιδιακού πλεονάσματος στα άτομα αυτά και ερμηνεύθηκε ο μωσαϊκισμός της χρώσης των ματιών των ατόμων αυτών.

Το 1959 πραγματοποιήθηκε στα ποντίκια η μελέτη των Welshons & Russell σχετικά με τη διαφοροποίηση του φύλου. Στη μελέτη αυτή διαπιστώθηκε οτι άτομα με ένα μόνο Χ χρωμόσωμα, τα λεγόμενα ποντίκια Χ0, εμφανίζουν φαινότυπο φυσιολογικού θηλυκού ατόμου (σε αντιθεση με τον άνθρωπο που εμφανίζει σύνδρομο Turner). Κατα συνέπεια προκύπτει οτι στα θηλαστικά το χρωμόσωμα Υ καθορίζει το άρρεν άτομο ενώ ένα μόνο Χ αρκεί για τη φυσιολογική λειτουργία του ατόμου, άρρενος ή θήλεος. Η Lyon το 1962 επισήμανε οτι η επάρκεια του ενός Χ αφορά όλα τα θηλαστικά εκτός από τον άνθρωπο στον οποίο η έλλειψη δεύτερου Χ στα θηλυκά άτομα προκαλεί έστω και ήπιο παθολογικό φαινότυπο.

Το 1960 ο Susumu Ohno έδωσε την απάντηση στο ερώτημα της φύσης του σωματίου Barr. Αξιοποιώντας γνώσεις των πειραμάτων του Muller για τη συμπύκνωση του χρωμοσώματος Χ στη drosophila και δικές του παρατηρήσεις για την ετεροχρωματινική μορφολογία στα χρωμοσώματα των θηλυκών τρωκτικών διατύπωσε την άποψη ότι το σωμάτιο Barr είναι ένα συμπυκνωμένο και ετεροχρωματινικό χρωμόσωμα Χ.

Κατά την ίδια χρονική περίοδο η Lyon μελέτησε ένα αρσενικό ποντίκι με σημειακή μετάλλαξη που έφερε λευκές κηλίδες σε ομοιογενές σκούρο τρίχωμα. Όταν αναπαρήχθη, κάποιες από τις θηλυκές απογόνους του έφεραν τρίχωμα ανάλογο με το δικό του. Αναπαραγωγικές μελέτες με τις θηλυκές απογόνους που έφεραν το γνώρισμα έδειξαν (με βάση το πρότυπο κληρονόμησης) ότι αυτό οφειλόταν σε μια νέα φυλοσύνδετη στο Χ μετάλλαξη ενος γονιδίου που σχετίζεται με την κατανομή του Cu στο σώμα και ήταν θνησιγόνος για τα έμβρυα αρσενικού γένους. Η πρόκληση ήταν να εξηγηθεί πώς επιβίωσε ο αρχικός αρσενικός φορέας.

1.1.5 Η ΥΠΟΘΕΣΗ LYON : αποδείξεις και διορθώσεις

Το 1961 είναι ένα έτος σταθμός σε ολόκληρη την υπόθεση του χρωμοσώματος Χ. Τη χρονιά αυτή η Δρ Lyon διατύπωσε τη θεωρία της για τη αδρανοποίηση του χρωμοσώματος Χ με μιά μονοσέλιδη δημοσίευση στο περιοδικό Nature(22/4/1961) . Το κείμενο αυτό αποτέλεσε τη βάση για τις δεκάδες μελέτες για την αδρανοποίηση που ακολούθησαν. Βασιζόμενη στα ευρήματα των προηγούμενων χρόνων η Lyon παρουσίασε την ακόλουθη υπόθεση που διεθνώς αναφέρεται με το όνομά της:

1. Στα θηλυκά άτομα ποντικού ένα Χ χρωμόσωμα αδρανοποιείται/γενετικά.
2. Το αδρανοποιούμενο Χ χρωμόσωμα λαμβάνει την μορφολογία σωματίου Barr.
3. Το αδρανοποιημένο Χ μπορεί να είναι πατρικής ή μητρικής προέλευσης σε διαφορετικές ομάδες κυττάρων του ίδιου οργανισμού.
4. Η αδρανοποίηση του Χ συμβαίνει νωρίς στην εμβρυϊκή ζωή.
5. Κύτταρα προερχόμενα απο κοινό πρόγονο εμφανίζουν κοινό κλωνικά συντηρούμενο πρότυπο αδρανοποίησης.
6. Η αδρανοποίηση αφορά όλο το χρωμόσωμα Χ en block.

ΑΠΟΔΕΙΞΕΙΣ ΥΠΟΘΕΣΗΣ MARY F. LYON

Για την απόδειξη της θεωρίας της η Lyon χρησιμοποίησε το ακόλουθο πείραμα:

Έλαβε ποντίκια ομόζυγα για αυτοσωμικό υποτελές γονίδιο (p) που έδινε στο σώμα το χρώμα της άμμου. Στο ένα Χ χρωμόσωμα των ατόμων αυτών βρισκόταν ένα άλλο γονίδιο που έδινε λευκή χροιά στο σώμα (Mo), ενώ στο δεύτερο Χ χρωμόσωμα είχε μεταφερθεί με μετάθεση το αυτοσωμικό επικρατές γονίδιο για το σκούρο χρώμα. Όπως αναμενόταν τα ποντίκια εξέφρασαν κατά ομάδες είτε το ένα είτε το άλλο Χ χρωμόσωμα και απέκτησαν τρίχωμα με ανάμεικτες κηλίδες (patchwork) σκούρου και λευκού τύπου χωρίς εκδήλωση του γονιδίου για το χρώμα της άμμου.

Άλλη απόδειξη της υπόθεσης Lyon επήλθε με τα πειράματα του Davidson του 1963. Είχε προηγηθεί το 1962 η εργασία του Beutler που καθιέρωνε σαν γονίδιο μελέτης της αδρανοποίησης το G6PD. Ο Davidson μελέτησε άτομα ετερόζυγα για το γονίδιο G6PD που παράγουν δύο ισοένζυμα της αφυδρογονάσης που μπορούν να διακριθούν με ηλεκτροφόρηση. Λαμβάνοντας καλλιέργειες ινοβλαστών διαπίστωσε ότι κάθε κλώνος κυττάρων εκφράζει πάντα ένα και μόνο είδος ισοενζύμου,αναλόγως του Χ χρωμοσώματος που έμεινε ενεργό στο γονικό κύτταρο του κλώνου. Αντίστοιχα συμπεράσματα προκύπτουν απο την μελέτη και άλλων γονιδίων όπως της τρανσκαρβαμυλάσης της ορνιθίνης και φωσφοριβοσυλτρανσφεράσης της υποξανθίνης. Επιπλέον οι μελέτες σε ημιόνους αποδείχτηκαν εξαιρετικά πολύτιμες. Τα ζώα αυτά, προϊόν διασταύρωσης αλόγου και όνου, διαθέτουν χρωμοσώματα και των δύο γονέων τους. Στα θηλυκά άτομα επομένως εντοπίζονται δύο Χ χρωμοσώματα διαφορετικής προέλευσης. Αυτό με τη σειρά του μας διευκολύνει να αναγνωρίσουμε σε καλλιέργειες κυττάρων των ατόμων αυτών αν το πατρικό ή το μητρικό Χ έχει αδρανοποιηθεί, με απλή παρατήρηση στο οπτικό/φωτονικό μικροσκόπιο, μιας και η μορφολογία των Χ χρωμοσωμάτων αλόγου και όνου είναι μακροσκοπικά διακριτή.

ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΥΠΟΘΕΣΗΣ MARY F. LYON

Διορθώσεις και συμπληρώσεις στην υπόθεση Lyon επήλθαν ήδη απο το 1962, οπότε η Lyon πραγματοποίησε την δεύτερη δημοσίευσή της στο Nature. Οι δημοσιεύσεις συνεχίστηκαν σχεδόν κάθε χρόνο για τα επόμενα 10 περίπου χρόνια και ακολούθως αραιότερα με τον χαρακτήρα ανασκοπήσεων. Οι τροποποιήσεις της υπόθεσης περιελάμβαναν μεταξύ άλλων :

1. Την επέκταση του ορισμού της αδρανοποίησης , ώστε να συμπεριλάβει περιπτώσεις φυλετικών ατυπιών με πολλαπλή αδρανοποίηση.
2. Την παραδοχή ήδη απο το 1962 ότι τουλάχιστον στον άνθρωπο τμήματα του Χ διαφεύγουν της αδρανοποίησης. Σε αυτά οφείλεται ο παθολογικός φαινότυπος του συνδρόμου Turner.
3. Τη διαπίστωση πως υπάρχουν περιπτώσεις μη τυχαίας αδρανοποίησης, όπως στους εξωεμβρυϊκούς ιστούς του ποντικού ή σε παθολογικές καταστάσεις του ανθρώπου.
4. Την παρατήρηση ότι η κλωνική συντήρηση της αδρανοποίησης αίρεται στα γαμετικά κύτταρα.
5. Την επέκταση του φαινομένου της αδρανοποίησης σε όλα τα θηλαστικά.

Το 1967 διατυπώθηκε ο νόμος του Ohno, σύμφωνα με τον οποίο οι μεταθέσεις μεταξύ Χ και αυτοσωμάτων διαταράσσουν ισχυρά το φαινότυπο και επομένως δεν είναι ευνοημένες εξελικτικά. Κατά συνέπεια γονίδια εντοπισμένα στο Χ χρωμόσωμα ενός θηλαστικού θα βρίσκονται στο Χ χρωμόσωμα κάθε είδος θηλαστικού. Η υπόθεση αυτή διεύρυνε τον κύκλο των ερευνών για την αδρανοποίηση ώστε αυτός να συμπεριλάβει μεγαλύτερη ποικιλία οργανισμών (βλ.Lyon 1972, Johnston 1977, Riggs 1990), όπως τα μαρσιποφόρα θηλαστικά.

Το 1971 η Lyon με αφορμή την παρατήρηση του εμβρυογενετικού κύκλου του ποντικού πρότεινε, τουλάχιστον για το ζώο αυτό τη διάκριση των ερευνών για την αδρανοποίηση σε αυτές που αφορούσαν την έναρξη και αυτές που αφορούσαν την συντήρηση αυτής. Αυτός ο διαχωρισμός καθιερώθηκε διεθνώς και διευκόλυνε σημαντικά το έργο των ερευνητών στην αναζήτησή τους για τον μοριακό μηχανισμό του φαινομένου.

Ο τελευταίος αποκαλύφθηκε μετά απο επίπονες προσπάθειες ομάδας ερευνητών, με αξιοποίηση των επιτευγμάτων της μοριακής βιοτεχνολογίας(αλληλούχιση κατά Sanger 1977,P.C.R.→Nobel 1992), μόλις τα τελευταία 25 χρόνια, όπως θα αναλυθεί διεξοδικά στο επόμενο κεφάλαιο.

ΠΕΡΙΛΗΨΗ – ΚΥΡΙΑ ΣΗΜΕΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ

• Το 1949 ο Barr εντόπισε τη φυλετική χρωματίνη
• Το 1953 οι Watson-Crick διατύπωσαν το δόγμα της διπλής έλικας
• Το 1953 αρχίζουν οι μελέτες σε μωσαϊκά ποντίκια
• Το 1948-1960 ο Muller μελετά την αντιστάθμιση στη δροσόφιλα
• Το 1959 ανακαλύπτονται οι φυλετικές ατυπίες
• Το 1959 η Russell ανακαλύπτει το ρόλο των Χ και Υ στο φυλοκαθορισμό
• Το 1960 ο Ohno ερμηνεύει την ύπαρξη της φυλετικής χρωματίνης ως συμπυκνωμένου Χ χρωμοσώματος
• Το 1960 η Lyon ολοκληρώνει τα πειράματα στα μωσαϊκά ποντίκια
• Το 1961 διατυπώνεται η υπόθεση Lyon
• To 1962 πραγματοποιείται η 2η δημοσίευση της Lyon στο Nature
• Το 1962 ο Beutler επιβεβαιώνει τα ευρήματα της Lyon με έρευνα σχετική με το γονίδιο της G6PD σε ετερόζυγα θήλεα άτομα
• Το 1963 ο Davidson παρέχει στήριξη στην υπόθεση Lyon με το πείραμά του σε ινοβλάστες με ισοένζυμα G6PD
• Την ίδια εποχή και άλλα ευρήματα επιβεβαιώνουν,αλλά και συμπληρώνουν την αρχική υπόθεση του 1961-1962
• Το 1967 ο Ohno διατυπώνει το νόμο κοινής κληρονόμησης του Χ χρωμοσώματος των θηλαστικών
• Τη δεκαετία του 1970 η έρευνα για την αδρανοποίηση στρέφεται προς άλλα είδη
• Το 1971 η Lyon προτείνει την ομαδοποίηση της έρευνας για την αδρανοποίηση σε έρευνα για την έναρξη και έρευνα για τη συντήρηση αυτής, λόγω διαφοροποίησης των σταδίων του φαινομένου κατά τον κύκλο ζωής του ποντικού.
• Μέχρι το 1977 αναπτύσσεται η μέθοδος αλληλούχισης D.N.A. κατά Sanger η οποία θα δώσει νέα πνοή σε όλη την προσπάθεια για μοριακή διερεύνηση του φαινομένου της αδρανοποίησης.
• Το 1974 αρχίζει η αλυσίδα των προσπαθειών για εντοπισμό του γονιδιακού τόπου της αδρανοποίησης, όπως αναλύεται ακολούθως...

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Σημειώνεται ότι η παρακάτω βιβλιογραφία είναι ενδεικτική και αναφέρεται στα πιο περιεκτικά δημοσιεύματα, ομαδοποιημένα κατά κατηγορίες για ευκολότερη πρόσβαση. Επιπλέον οι πηγές αυτές αναφέρονται σε όλο το υλικό που συνέταξε στα πλαίσια της μελέτης ο συντονιστής της συγγραφικής ομάδας Γ.Μ. Λαβράνος.

Α) ΣΥΓΓΡΑΜΜΑΤΑ

i) ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΟΙ ΤΙΤΛΟΙ ΒΙΒΛΙΩΝ

1. Alberts B.et al, Βασικές Αρχές Κυτταρικής Βιολογίας, Ιατρικές εκδόσεις Π.Χ.Πασχαλίδης 2000
2. Alberts B.et al,Molecular Biology of the cell,Garland 1998
3. Barr M.,the sex chromatin in a salute to excellence, Canadian Health Institute 1992
4. Gelehrter T. & Collins F., Αρχές Ιατρικής Γενετικής, Ιατρικές Εκδόσεις Π.Χ.Πασχαλίδης 1995
5. Junqueira L., Βασική Ιστολογία, Ιατρικές Εκδόσεις Π.Χ.Πασχαλίδης 1991
6. Lewin, Genes O.U.P.2000
7. Moore K., Έγχρωμη Κλινική Εμβρυολογία, Ιατρικές Εκδόσεις Π.Χ.Πασχαλίδης
8. Ο’Rahilly R.&Muller F., Εμβρυολογία & Τερατολογία του ανθρώπου, Ιατρικές εκδόσεις Π.Χ.Πασχαλίδης 2000
9. Vander Α.,Φυσιολογία του ανθρώπου,Ιατρικές εκδόσεις Π.Χ.Πασχαλίδης 2001
10. Wheater P., Λειτουργική Ιστολογία, Ιατρικές Εκδόσεις Π.Χ.Πασχαλίδης 2002
11. Zubay G. et al, Αρχές Βιοχημείας,τόμος Ι, Ιατρικές Εκδόσεις Π.Χ.Πασχαλίδης 1999

ιι) ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΤΙΤΛΟΙ ΒΙΒΛΙΩΝ

1. Αγγελοπούλου Ρ., Εμβρυολογία, Ιατρικές Εκδόσεις Π.Χ.Πασχαλίδης
2. Αγγελοπούλου Ρ., Πειραματική Εμβρυολογία, Ιατρικές Εκδόσεις Π.Χ.Πασχαλίδης
3. Κλούρας Ν., Βασική Ανόργανη Χημεία, Εκδόσεις Τραυλός 1995
4. Πίτσιος Θ., Εξελικτική Ανθρωπολογία, Ιατρικές Εκδόσεις Π.Χ.Πασχαλίδης 2002
5. Προυκάκης Χ., Ιατρική Φυσική, τόμος Α’(Ακτινοφυσική), Επιστημονικές Εκδόσεις Γ. Παρισιάνος 1983

ιιι) ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Αγγελοπούλου Ρ.,Σημειώσεις εμβρυολογίας Ι, Ιατρική Σχολή Ε.Κ.Π.Α. 2002-2003
2. Ανάγνου Ν.Π., Σημειώσεις βιολογίας ΙΙ, Ιατρική Σχολή Ε.Κ.Π.Α. 2002
3. Μαρίνος Ε., Σημειώσεις βιολογίας Ι (διαδικτυακή διανομή), Ιατρική Σχολή Ε.Κ.Π.Α. 2001
4. Μαρίνος Ε., Σημειώσεις εξελικτικής βιολογίας & γενετικής πληθυσμών (διαδικτυακή διανομή), Ιατρική Σχολή Ε.Κ.Π.Α. 2002
5. Τρούγκος Κ., Σημειώσεις σεμιναρίου ιστορίας της επιστήμης του γονιδιώματος, Ιατρική Σχολή Ε.Κ.Π.Α. 2002

ιν) ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ – ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ ( REVIEWS )

1. Ευαγγελόπουλος Α. & Γιανναράκης Γ., αφιέρωμα στη Γενετική, διανομή με το περιοδικό R.A.M., τεύχος Οκτωβρίου 2002
2. Σέκερης Κ. & Τρούγκος Κ., Μοριακή βιολογία: εξελίξεις και προοπτικές, περιοδικό Ιατρική 2000 77(4):333-336
3. Avner,Clerc,Heard, X chromosome inactivation in mammals, annual review of genetics 1997, 31:571-610

B) ΑΡΘΡΑ

(επιλογή αντιπροσωπευτικών κειμένων, για περισσότερα βλ.παραπομπές στη μελέτη)

1. Beutler E. “The hemolytic effect of primaquine and related compounds: a review” Blood 14:103-139, 1959
2. Bresnick E.& Forsberg E. “Histone acetylation beyond promoters:long-range acetylation patterns in the chromatin world”,Bioessays 23/9/2001
3. Cobb K. , “Alleged X chromosome activator may be a dud”,science news 17/8/2002
4. Ellison et al. “ Molecular characterization of a ring-X chromosome in a male with short stature”, Springer-Verlag 2002.
5. Jegalian K. & Lahn B. “Why the Y is so weird?”, Scientific American , issue of February 2001
6. Jegalian K. & Page D. “A proposed path by which genes common to mammalian X and Y Chromosomes evolve to become inactivated” Nature 20/8/1998
7. Landau M. “X-ing out the females extra X chromosome”, Focus, 13/12/2000
8. Lyon M. “Gene action in the X-chromosome of the mouse” ,Nature 22/4/1961
9. Lyon M. “Sex chromatin and gene action in the mammalian X-chromosome” American.Journal of Human Genetics 14:135-48 (1962)
10. Lyon M. “The William Allan Memorial Award Address: X-chromosome in activation and the location and expression of X-linked genes”, American Journal of Human Genetics, 42:8-16, (1988)
11. Lyon M. “Some milestones in the history of X-chromosome in activation”, Annu. Rev. Gener. 1992: 26, 17-28
12. Lyon M. “ The discovery of X-chromosome in activation” (2001)
13. Migeon et al, “The severe phenotype of females with tiny ring X chromosomes is associated with inability of these chromosomes to undergo X inactivation”, Am.J.Hum.Gen. 1994,Sep;55(3):497-504
14. Ohno S. Exp.cell res. 18,415 (1960)
15. Ohno S. “Sex chromosomes and sex-linked genes”Springer Verlag 1967
16. Page D. “New evidence pushes back age of sex-determining chromosomes” HHMI news 28/10/1999
17. Page D. “Rate of mutations in male X chromosome lower than expected”, HHMI news 10/8/2000
18. Pegoraro, “Highly skewed X-chromosome inactivation is associated with idiopathic recurrent spontaneous abortion, Am.J.Hum.Gen. 65:252-254,1999
19. Riggs A. Marsupials and mechanisms of X chromosome inactivation Aust. J. Zoology 37:419-41, 1990
20. Russell L. J.W.Gen.44,532 (1959)
21. Travis J. “ Silence of the Xs”, Science News, 5/08/2000
22. Watson J.& Crick F. “A Structure for D.N.A.”, Nature 2/04/1953

Εργασία που παρουσιάστηκε από το φοιτητή Ιατρικής Λαβράνο Γιάγκο
στα πλαίσια του κατ'επιλογήν μαθήματος της Πειραματικής Εμβρυολογίας
Υπεύθυνη μαθήματος : Ρωξάνη Αγγελοπούλου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια
Εργαστήριο Ιστολογίας και Εμβρυολογίας
Ιατρική Σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών
Για περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να ανατρέξετε στον ιστότοπο του μαθήματος της Πειραματικής Εμβρυολογίας: http://www.med.uoa.gr/expembr/
Τελευταία αναθεώρηση : 1/5/2006