ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΡΙΤΗ ΕΩΣ ΤΗΝ ΟΓΔΟΗ ΕΒΔΟΜΑΔΑ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

Οι εν λόγω έξι εβδομάδες αποτελούν την πρώιμη εμβρυϊκή περίοδο. Οι καταβολές ή απαρχές όλων των μείζονων εξωτερικών ή εσωτερικών δομών σχηματίζονται κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου.

Στα τέλη της όγδοης εβδομάδας όλα τα κύρια οργανικά συστήματα έχουν πλέον αρχίσει να αναπτύσσονται, αλλά τα περισσότερα από αυτά παρουσιάζουν ελάχιστη λειτουργική δραστηριότητα. Καθώς σχηματίζονται τα όργανα, το σχήμα του εμβρύου μεταβάλλεται, ούτως ώστε την 56η ημέρα παρουσιάζει σαφώς ανθρώπινη όψη.

Η τρίτη εβδομάδα

Η τρίτη εβδομάδα αποτελεί την αρχή της πρώιμης εμβρυϊκής περιόδου. Η ταχεία ανάπτυξη του εμβρύου από τον εμβρυϊκό δίσκο, ο οποίος σχηματίστηκε κατά τη διάρκεια της δεύτερης εβδομάδας, χαρακτηρίζεται από το σχηματισμό της αρχικής γραμμής, της νωτιαίας χορδής και των τριών βλαστικών στιβάδων, από τις οποίες αναπτύσσονται όλοι οι ιστοί και τα όργανα. Η έναρξη της μορφογένεσης (η ανάπτυξη του ανθρωπίνου σχήματος) αποτελεί το πλέον σημαντικό γεγονός που συμβαίνει κατά τη διάρκεια της τρίτης εβδομάδας.

Η γαστριδίωση, η διεργασία δηλαδή παραγωγής των τριών βλαστικών στιβάδων (εξώδερμα, μεσόδερμα και ενδόδερμα),αρχίζει με το σχηματισμό της αρχικής γραμμής στην επιβλάστη. Την 15η ημέρα το δισκοειδές έμβρυο είναι ωοειδές ή κυκλικό σε σχήμα. Η αρχική γραμμή έχει μια στενή αρχική αύλακα με ελαφρώς επηρμένες πτυχές στις δύο πλευρές της. Λίγο μετά την εμφάνιση της αρχικής γραμμής, κύτταρα που εγκαταλείπουν την εν τω βάθει επιφάνειά της σχηματίζουν ένα χαλαρό δίκτυο πρώιμου εμβρυϊκού συνδετικού ιστού που ονομάζεται μεσέγχυμα.

Μερικά μεσεγχυματικά κύτταρα σχηματίζουν το μεσόδερμα, το οποίο παράγεται με εντατικό ρυθμό από την αρχική γραμμή για δύο περίπου εβδομάδες. Κανονικά η αρχική γραμμή μειώνεται σε μέγεθος και καθίσταται μια ασήμαντη δομή στη μελλοντική ιεροκοκκυγική χώρα του εμβρύου. Υπολείμματα της αρχικής γραμμής μπορεί να παραμείνουν και να παραγάγουν όγκους, γνωστούς ως ιεροκοκκυγικά τερατώματα.

Η επόμενη δομή που κάνει την εμφάνισή της κατά τη διάρκεια της τρίτης εβδομάδας είναι η νωτιαιοχορδική απόφυση. Η εν λόγω απόφυση σχηματίζεται από κύτταρα που προέρχονται από το αρχικό κομβίο της αρχικής γραμμής. Η νωτιαιοχορδική απόφυση αυξάνεται προς την κατεύθυνση της προχορδιαίας πλάκας, η οποία υποδηλώνει την περιοχή όπου θα αναπτυχθεί το στόμα. Στα τέλη της τρίτης εβδομάδας η σωληνώδης νωτιαιοχορδική απόφυση μεταμορφώνεται σε νωτιαία χορδή. Ο εν λόγω κυτταρικός στύλος αποτελεί τον αρχέγονο άξονα του εμβρύου και προσδίδει σε αυτό κάποια δυσκαμψία. Παράλληλα υποδηλώνει τη μελλοντική θέση της σπονδυλικής στήλης.

Η νευριδίωση αποτελεί μείζον γεγονός, το οποίο αρχίζει στο τέλος της τρίτης εβδομάδας και περιλαμβάνει το σχηματισμό της νευρικής πλάκας, των νευρικών πτυχών, της νευρικής ακρολοφίας και του νευρικού σωλήνα. Καθώς σχηματίζονται αυτές οι δομές, το ενδοεμβρυϊκό μεσόδερμα πολλαπλασιάζεται και σχηματίζει στύλους παραξονικού μεσοδέρματος. Κάθε στύλος συνέχεται προς τα πλάγια με το διάμεσο μεσόδερμα, το οποίο διαρκώς λεπτυνόμενο προς τα πλάγια σχηματίζει μια στιβάδα πλάγιου μεσοδέρματος. Στο τέλος της τρίτης εβδομάδας τα κρανιακά άκρα των παραξονικών στύλων του μεσοδέρματος αρχίζουν να διαιρούνται σε δύο έως τρία ζεύγη κυβοειδών που ονομάζονται σωμίτες. Οι σωμίτες παράγουν μέγιστο μέρος του αξονικού σκελετού.

Mεταξύ των στιβάδων του πλάγιου μεσοδέρματος εμφανίζεται επίσης το ενδοεμβρυϊκό κοίλωμα, το οποίο αποτελεί την καταβολή των κοιλοτήτων του σώματος (της περικαρδιακής, των υπεζωκοτικών και της περιτοναϊκής κοιλότητας).

Κατά τη διάρκεια της τρίτης εβδομάδας επιτελείται επίσης η αρχική ανάπτυξη του καρδιαγγειακού συστήματος, Η αρχέγονη καρδιά και τα αρχέγονα μεγάλα αγγεία αναπτύσσονται από μεσεγχυματικά κύτταρα στην καρδιογόνο χώρα, η οποία εντοπίζεται κρανιακώς της προχορδιαίας πλάκας.

Αρχικώς σχηματίζεται ένα ζεύγος ενδοθηλιακών καρδιακών σωλήνων, οι οποίοι συνενώνονται και σχηματίζουν τον αρχέγονο καρδιακό σωλήνα που συνδέεται με αγγεία του εμβρύου, του συνδετικού μίσχου, του χορίου, καθώς και του λεκιθικού ασκού.

Στο τέλος της τρίτης εβδομάδας η καρδιά αρχίζει να κτυπά και το αίμα αρχίζει να κυκλοφορεί μέσα στο αρχέγονο καρδιαγγειακό σύστημα

Οι χοριακές λάχνες που είχαν αρχίσει να αναπτύσσονται στο τέλος της δεύτερης εβδομάδας, διαφοροποιούνται σε δευτερογενείς και αργότερα σε τριτογενείς λάχνες (καταβολές των στελεχιαίων λαχνών), οι οποίες περιέχουν αρτηριοτριχοειδικά. Από το μητρικό αίμα προς το εμβρυϊκό αίμα διέρχονται πλέον οξυγόνο και θρεπτικά συστατικά, ενώ προς την αντίθετη κατεύθυνση διέρχονται διοξείδιο του άνθρακος και άχρηστα προϊόντα.

Η τέταρτη εβδομάδα

Στην αρχή της τέταρτης εβδομάδας το έμβρυο είναι σχεδόν ευθύ, ενώ οι σωμίτες σχηματίζουν εμφανή επιφανειακά επάρματα.

Σημαντικό γεγονός της τέταρτης εβδομάδας αποτελεί η κάμψη του επίπεδου τρίστιβου εμβρυϊκού δίσκου σε έμβρυο.

Έμβρυο 22 ημερών και εγκέφαλος 22 ημερών

Η κάμψη του πρώιμου εμβρύου επιτελείται τόσο επί του μέσου όσο και επί του οριζόντιου επιπέδου και οφείλεται στην ταχεία αύξηση του εμβρύου, ιδιαιτέρως του κεντρικού νευρικού συστήματος (ΚΝΣ), δηλαδή του εγκεφάλου και του νωτιαίου μυελού. Η κάμψη του εμβρύου παράγει την κεφαλική και την ουραία καμπή στις οποίες οφείλεται η μετακίνηση της κεφαλικής και της ουραίας χώρας με κοιλιακή κατεύθυνση.

Η κάμψη του εμβρύου επί του οριζόντιου επιπέδου σχηματίζει τη δεξιά και την αριστερή πλάγια πτυχή. Οι εν λόγω πτυχές κινούνται προς το μέσο επίπεδο προκαλώντας κύρτωση του εμβρυϊκού δίσκου με κοιλιακή κατεύθυνση και σχηματίζοντας ένα περίπου κυλινδρικό έμβρυο.

Την 26η ημέρα είναι ορατά τρία ζεύγη βραγxιακών ή φαρυγγικών τόξων, ενώ έχει συγκλεισθεί ο πρόσθιος νευρόπορος. Η αποτυχία συγκλείσεως του εν λόγω νευροπόρου οδηγεί σε μεροανεγκεφαλία (ανεγκεφαλία) ή μηνιγγοεγκεφαλοκήλη. Η αποτυχία συγκλείσεως του ουραίου νευροπόρου έχει ως συνέπεια κυστική δισχιδή ράχη.

Οι καταβολές των άκρων εμφανίζονται με τη μορφή διογκώσεων των πλαγιοκοιλιακών τοιχωμάτων στα τέλη της τέταρτης εβδομάδας. Τα ωτικά βοθρία, οι καταβολές των έσω ώτων, είναι επίσης ευκρινώς ορατά. Στα τέλη της τέταρτης εβδομάδας καθίστανται επίσης ορατά και τέσσερα ζεύγη βραγχιακών (ή φαρυγγικών) τόξων. Τα εν λόγω τόξα λαμβάνουν μέρος στο σχηματισμό της κεφαλής και του λαιμού. Στα πλάγια της κεφαλής είναι ορατές εξωδερματικές παχύνσεις που ονομάζονται επίπεδες καταβολές των φακών από τις οποίες θα σχηματισθούν οι μελλοντικοί φακοί των οφθαλμών. Η λέπτυνση της ουράς αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα του τέλους της τέταρτης εβδομάδας.

Το μέτωπο αποτελεί πλέον εμφανή ανύψωση της κεφαλής, ενώ η κάμψη του εμβρύου επί του μέσoυ επιπέδου προσδίδει στο έμβρυο χαρακτηριστικό καμπύλο σχήμα που το κάνει να μοιάζει με το λατινικό γράμμα C.

Η συνένωση των νευρικών πτυχών την τέταρτη εβδομάδα σχηματίζει το νευρικό σωλήνα, που αποτελεί την καταβολή του κεντρικού νευρικού συστήματος. Στο κρανιακό άκρο του εμβρύου οι νευρικές πτυχές παχύνονται και σχηματίζουν την καταβολή του εγκεφάλου. Στα μέσα της τέταρτης εβδομάδας, στο ύψος των σωμιτών, σχηματίζεται ο νευρικός σωλήνας, ο οποίος όμως παραμένει ευρέως ανοικτός στον κρανιακό και στον ουραίο νευρόπορο. Ο κρανιακός (πρόσθιος) νευρόπορος φυσιολογικώς συγκλείεται από την 24η έως την 26η ημέρα, ενώ ο ουραίος (οπίσθιος) νευρόπορος συγκλείεται την 28η ημέρα. Το έμβρυο είναι πλέον ελαφρώς κεκαμμένο λόγω της κεφαλικής και της ουραίας καμπής, ενώ η καρδιά παράγει ένα ευμέγεθες κοιλιακό όγκωμα.

Καθώς αποχωρίζεται ο νευρικός σωλήνας από το επιπολής εξώδερμα, σχηματίζεται η νευρική ακρολοφία. Η εν λόγω ακρολοφία σχηματίζει μια ακανόνιστου σχήματος, αποπλατυσμένη κυτταρική μάζα μεταξύ του νευρικού σωλήνα και του επιπολής εξωδέρματος.

Μεταναστεύοντα κύτταρα της νευρικής ακρολοφίας παράγουν τα νωτιαία γάγγλια (γάγγλια των οπίσθιων ριζών), τα αυτόνομα γάγγλια και τα γάγγλια ορισμένων εγκεφαλικών νεύρων. Τα εν λόγω κύτταρα σχηματίζουν επίσης τα έλυτρα των περιφερικών νεύρων, τα μηνιγγικά περιβλήματα του κεντρικού νευρικού συστήματος και ποικίλες άλλες δομές, όπως π.χ. σκελετικά και μυϊκά στοιχεία της κεφαλής και του λαιμού.

Κατά τη διάρκεια της τέταρτης εβδομάδας, τερατογόνοι παράγοντες μπορεί να προκαλέσουν σοβαρές συγγενείς ανωμαλίες (π.χ. απουσία άκρων και συγγενή καταρράκτη), επειδή το κεντρικό νευρικό σύστημα, η καρδιά, τα άκρα, οι οφθαλμοί και τα ώτα βρίσκονται στα κρίσιμα στάδια της αναπτύξεώς τους.

Από την πέμπτη έως την όγδοη εβδομάδα

Η Πέμπτη Εβδομάδα

Οι μεταβολές του σχήματος του σώματος που επιτελούνται κατά τη διάρκεια αυτής της εβδομάδας είναι μικρές σε σχέση με εκείνες που συνέβησαν κατά τη διάρκεια της τέταρτης εβδομάδας, αλλά η αύξηση της κεφαλής υπερτερεί της αύξησης άλλων περιοχών του σώματος λόγω της ταχείας ανάπτυξης του εγκεφάλου. Σε σύντομο χρονικό διάστημα το πρόσωπο αγγίζει το καρδιακό όγκωμα. Το δεύτερο βραγχιακό (φαρυγγικό) τόξο έχει υπερφαλαγγίσει σε αύξηση το τρίτο και το τέταρτο τόξο, σχηματίζοντας ένα εξωδερματικό εντύπωμα γνωστό ως τραχηλικός κόλπος. Τα περιφερικά τμήματα των άνω άκρων, αποκτούν το σχήμα κουπιού. Έχει αναφερθεί ότι την πέμπτη εβδομάδα τα έμβρυα παρουσιάζουν αυτόματες κινήσεις, Π.χ. απότομα τινάγματα του κορμού και των άκρων.

Η Έκτη Εβδομάδα

Κατά τη διάρκεια της έκτης εβδομάδας τα άνω άκρα παρουσιάζουν ταχεία διαφοροποίηση των επί μέρους τμημάτων τους. Η περιοχή του αγκώνα και του καρπού καθίστανται ευδιάκριτες ενώ στο τέλος της έκτης εβδομάδας καθίστανται ευκρινώς ορατές οι δακτυλικές ακτίνες που υποδηλώνουν τη θέση των μελλοντικών δακτύλων. Η ανάπτυξη των κάτω άκρων ακολουθεί με διαφορά δύο περίπου ημερών την ανάπτυξη των άνω άκρων.

Γύρω από τη βραγχιακή (φαρυγγική) σχισμή που βρίσκεται μεταξύ του πρώτου και του δεύτερου βραγχιακού τόξου αναπτύσσονται έξι μικρά ογκώματα. Η εν λόγω σχισμή καθίσταται ο έξω ακουστικός πόρος ενώ τα ογκώματα που την περιβάλλουν συνενώνονται και σχηματίζουν το πτερύγιο του έξω άωτος. Ο οφθαλμός είναι πλέον εμφανής, κυρίως λόγω της εναποθέσεως χρωστικής στον αμφιβληστροειδή. Η κεφαλή είναι πλέον πολύ μεγαλύτερη σε σύγκριση με τον κορμό και σκύβει ακόμη περισσότερο πάνω από το καρδιακό όγκωμα. Η εν λόγω θέση της κεφαλής οφείλεται στην κάμψη του εγκεφάλου στο ύψος της αυχενικής χώρας.

Η Έβδομη και η Όγδοη Εβδομάδα

Έμβρυο 7 εβδομάδων

Τα άκρα υφίστανται σημαντικές μεταβολές κατά τη διάρκεια της έβδομης εβδομάδας. Μεταξύ των δακτυλικών ακτίνων των πετάλων των άκρων χειρών εμφανίζονται εντομές, οι οποίες δείχνουν καθαρά τη θέση των μελλοντικών δακτύλων. Στην αρχή της όγδοης εβδομάδας, οι δάκτυλοι των άκρων χειρών είναι βραχείς και συνδέονται μεταξύ τους με εμφανείς πτυχές. Μεταξύ των δακτυλικών ακτίνων των άκρων ποδών καθίστανται πλέον εμφανώς ορατές εντομές, ενώ η ουρά εξακολουθεί ακόμη να υπάρχει, αλλά έχει καταστεί βραχεία. Το αγγειακό πλέγμα του θόλου του κρανίου κάνει σύντομα την εμφάνισή του και σχηματίζει μια χαρακτηριστική ζώνη γύρω από την κεφαλή. Στο τέλος της όγδοης εβδομάδας, όλα τα επί μέρους τμήματα των άκρων είναι εμφανή, ενώ οι δάκτυλοι έχουν επιμηκυνθεί και διαχωρισθεί. Σκόπιμες κινήσεις των άκρων συμβαίνουν για πρώτη φορά κατά τη διάρκεια της όγδοης εβδομάδας. Όλα τα ίχνη της ουράς εξαφανίζονται στα τέλη της όγδοης εβδομάδας. Το αγγειακό πλέγμα του θόλου του κρανίου εντοπίζεται πλέον κοντά στην κορυφή της κεφαλής.

Στο τέλος της όγδοης εβδομάδας το έμβρυο παρουσιάζει έκδηλα ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Εντούτοις η κεφαλή εξακολουθεί να παραμένει δυσανάλογα μεγάλη, αποτελούσα το ήμισυ σχεδόν του εμβρύου. Σχηματίζεται η αυχενική χώρα, ενώ τα βλέφαρα καθίστανται περισσότερο εμφανή. Στις αρχές της όγδοης εβδομάδας οι οφθαλμοί είναι ανοικτοί, αλλά προς το τέλος αυτής της εβδομάδας τα βλέφαρα αρχίζουν να συμπλησιάζουν. Τα πτερύγια των έξω ώτων αρχίζουν να προσλαμβάνουν το τελικό σχήμα τους, αλλά η πρόσφυσή τους στην κεφαλή εξακολουθεί να βρίσκεται σε χαμηλή θέση. Αν και υφίστανται διαφορές μεταξύ των δύο φύλων στην εμφάνιση των έξω γεννητικών οργάνων, εντούτοις αυτές οι διαφορές δεν είναι αρκετά εμφανείς ώστε να επιτρέψουν στο μη ειδικό τη σωστή αναγνώριση του φύλου.

Β’ Μαιευτική και Γυναικολογική Κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών
Αρεταίειο Νοσοκομείο
Διευθυντής: Καθηγητής Γ. Κ. Κρεατσάς
Συντονιστής : Σπ. Δενδρινός, Αναπληρωτής Καθηγητής
Αθήνα, Νοέμβριος 2005