Από την ενάτη έως την τριακοστή ογδόη εβδομάδα της ανάπτυξης του ανθρώπου

Η ανάπτυξη κατά τη διάρκεια της όψιμης εμβρυϊκής περιόδου (από την ένατη έως την τριακοστή όγδοη εβδομάδα) αφορά κυρίως την ταχεία αύξηση του σώματος και τη διαφοροποίηση των ιστών και των οργάνων που είχαν αρχίσει να αναπτύσσονται κατά τη διάρκεια της πρώιμης εμβρυϊκής περιόδου. Μία αξιοσημείωτη μεταβολή που συμβαίνει κατά τη διάρκεια της όψιμης εμβρυϊκής περιόδου είναι η σχετική επιβράδυνση της αύξησης της κεφαλής σε σύγκριση με το υπόλοιπο σώμα Η ταχύτητα με την οποία αυξάνεται το σώμα κατά τη διάρκεια της όψιμης εμβρυϊκής περιόδου είναι μεγάλη, ιδιαιτέρως μεταξύ της ένατης και της δέκατης έκτης εβδομάδας, ενώ η αύξηση του βάρους του εμβρύου είναι εντυπωσιακή κατά τη διάρκεια των τελευταίων εβδομάδων της κύησης.

Από την ενάτη έως τη δωδέκατη εβδομάδα

Στην αρχή της ένατης εβδομάδας, η κεφαλή αποτελεί το ήμισυ του κεφαλουραίου μήκους του εμβρύου. Εν συνεχεία η κατά μήκος αύξηση του σώματος επιταχύνεται γρήγορα με αποτέλεσμα στο τέλος της 12ης εβδομάδας το κεφαλουραίο μήκος να έχει υπερδιπλασιασθεί. Αν και η αύξηση της κεφαλής επιβραδύνεται σημαντικά, εξακολουθεί να παραμένει δυσανάλογα μεγάλη σε σύγκριση με το υπόλοιπο σώμα. Την 9η εβδομάδα το πρόσωπο είναι ευρύ, οι οφθαλμοί αφίστανται σημαντικά μεταξύ των, τα ώτα βρίσκονται σε χαμηλή θέση, ενώ στο τέλος της ένατης εβδομάδας τα βλέφαρα συνέχονται μεταξύ τους. Τα έξω γεννητικά όργανα του άρρενος και του θήλεος έχουν παρόμοια εμφάνιση μέχρι το τέλος της ένατης εβδομάδας. Τα εν λόγω όργανα προσλαμβάνουν το ώριμο εμβρυϊκό σχήμα τους τη δωδέκατη εβδομάδα. Η παραγωγή ούρων αρχίζει μεταξύ της ένατης και της δωδέκατης εβδομάδας και τα ούρα αποβάλλονται στο αμνιακό υγρό. Το έμβρυο επαναπροσλαμβάνει μερικό από αυτό το υγρό καταπίνοντάς το. Τα άχρηστα προϊόντα του εμβρύου μεταφέρονται στη μητρική κυκλοφορία διερχόμενα μέσω της πλακουντικής μεμβράνης .

Από τη δεκάτη τρίτη έως τη δεκάτη έκτη εβδομάδα

Η αύξηση είναι πολύ γρήγορη κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Τη 16η εβδομάδα η κεφαλή είναι αναλογικώς μικρή σε σύγκριση με εκείνη του εμβρύου ηλικίας 12 εβδομάδων, ενώ τα κάτω άκρα έχουν επιμηκυνθεί. Οι κινήσεις των μελών, οι οποίες συμβαίνουν για πρώτη φορά στα τέλη της πρώιμης εμβρυϊκής περιόδου (την όγδοη εβδομάδα), καθίστανται συντονισμένες τη δέκατη τέταρτη εβδομάδα, αλλά είναι εξαιρετικά ανεπαίσθητες για να γίνουν αντιληπτές από τη μητέρα. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου επιτελείται ενεργός οστέωση του σκελετού και τα οστά καθίστανται ευκρινώς ορατά στις ακτινογραφίες κοιλίας της μητέρας στην αρχή της δέκατης έκτης εβδομάδας.

Η υπερηχογραφία έδειξε ότι την 14η εβδομάδα (την 16η εβδομάδα μετά την έναρξη της τελευταίας κανονικής εμμηνορρυσίας) επιτελούνται αργές κινήσεις των οφθαλμών. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου καθορίζονται τα σχέδια διατάξεως των τριχών του τριχωτού της κεφαλής.

Την 16η εβδομάδα, οι ωοθήκες διαφοροποιούνται και περιέχουν αρχέγονα ωοθυλάκια περικλείοντα ωογόνια κύτταρα. Κατά τη διάρκεια αυτής της χρονικής περιόδου το πρόσωπο αποκτά ακόμη πιο ανθρώπινη όψη διότι οι οφθαλμοί βλέπουν προς τα εμπρός παρά προς προσθιοπλάγιες κατευθύνσεις. Επιπλέον τα έξω ώτα βρίσκονται κοντά στην οριστική θέση τους στα πλάγια της κεφαλής.

Από τη δεκάτη εβδόμη μέχρι την εικοστή εβδομάδα

17η Εβδομάδα

Παρά το γεγονός ότι η αύξηση επιβραδύνεται κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, το έμβρυο αυξάνει το κεφαλουραίο μήκος του κατά περίπου 50 mm.Τα κάτω άκρα προσλαμβάνουν τις οριστικές σχετικές αναλογίες τους, ενώ εμβρυϊκές κινήσεις, γνωστές ως σκιρτήματα, γίνονται συνήθως αισθητές από τη μητέρα. Ο μέσος χρόνος που παρεμβάλλεται μεταξύ της πρώτης διαπιστώσεως από τη μητέρα των κινήσεων του εμβρύου και του τοκετού, είναι 147 ημέρες με μέση απόκλιση ±15 ημερών.

20η Εβδομάδα

Το τυρώδες σμήγμα προστατεύει το ευαίσθητο δέρμα του εμβρύου από εκδορές, ρωγμές και σκλήρυνση που θα μπορούσαν να προκληθούν από την έκθεσή του στο αμνιακό υγρό.

Τα σώματα των εμβρύων ηλικίας 20 εβδομάδων είναι συνήθως καλυμμένα πλήρως με χνουδωτό τρίχωμα που αποκαλείται χνους. Το εν λόγω τρίχωμα συμβάλλει στη συγκράτηση του τυρώδους σμήγματος πάνω στο δέρμα. Την εικοστή εβδομάδα καθίστανται επίσης ορατές οι οφρύες και οι τρίχες της κεφαλής.

Το φαιό (καστανό) λίπος σχηματίζεται από τη δέκατη έβδομη έως την εικοστή εβδομάδα και αποτελεί τη θέση παραγωγής θερμότητας, ιδιαιτέρως στα νεογνά. Ο εν λόγω, εξειδικευμένος λιπώδης ιστός παράγει θερμότητα οξειδώνοντας λιπώδη οξέα.

Το φαιό λίπος εντοπίζεται κυρίως στη βάση του λαιμού, πίσω από το στέρνο και στην περινεφρική χώρα. Το φαιό λίπος περιέχει πολυάριθμα μιτοχόνδρια, τα οποία του προσδίδουν καστανή χροιά.

Την 18η εβδομάδα σχηματίζεται η μήτρα και αρχίζει ο σχηματισμός αυλού στον κολεό. Την 20ή εβδομάδα οι όρχεις αρχίζουν να κατέρχονται αλλά εντοπίζονται ακόμη στο οπίσθιο κοιλιακό τοίχωμα, όπως και οι ωοθήκες στα θήλεα έμβρυα. Μέχρι αυτή την περίοδο έχουν σχηματισθεί πολλά αρχέγονα ωοθυλάκια τα οποία περιέχουν ωογόνια κύτταρα.

Από την εικοστή πρώτη μέχρι την εικοστή πέμπτη εβδομάδα

25η Εβδομάδα

Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου το έμβρυο αποκτά σημαντικό βάρος και παρ' ότι εξακολουθεί ακόμη να είναι κάπως ισχνό παρουσιάζει καλύτερες αναλογίες. Το δέρμα είναι συνήθως ρυτιδωμένο, ιδιαιτέρως κατά το αρχικό τμήμα αυτής της περιόδου και είναι περισσότερο διαφανές. Στα νωπά παρασκευάσματα το δέρμα είναι ροδαλό έως ερυθρό επειδή φαίνεται το αίμα μέσα στα τριχοειδή. Την 21η εβδομάδα, αρχίζουν ταχείες κινήσεις των οφθαλμών, ενώ έχουν αναφερθεί τρομώδεις κινήσεις των οφθαλμικών βολβών σε έμβρυα ηλικίας 22-23 εβδομάδων μετά την τοποθέτηση ηχοδονητικής πηγής στην κοιλιά της μητέρας (Birnholz and Benaceraff, 1983).

Την 24η εβδομάδα, τα εκκριτικά επιθηλιακά κύτταρα (πνευμονοκύτταρα τύπου ΙΙ) στα μεσοκυψελιδικά τοιχώματα των πνευμόνων αρχίζουν να εκκρίνουν επιφανειοδραστικό παράγοντα (surfactant), ένα επιφανειοδραστικό λιπίδιο, το οποίο διατηρεί ανοικτές τις αναπτυσσόμενες κυψελίδες των πνευμόνων. Την 24η εβδομάδα εμφανίζονται οι όνυχες. Αν και ένα έμβρυο ηλικίας 22-25 εβδομάδων που θα γεννηθεί πρόωρα είναι δυνατόν να επιβιώσει εάν του παρασχεθεί εντατική φροντίδα, μπορεί να πεθάνει κατά τη διάρκεια της πρώιμης βρεφικής ηλικίας, επειδή το αναπνευστικό σύστημά του εξακολουθεί να παραμένει ανώριμο.

Από την εικοστή έκτη έως την εικοστή ενάτη εβδομάδα

27η Εβδομάδα

Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, το έμβρυο που θα τύχει να γεννηθεί πρόωρα συχνά επιβιώνει εάν του παρασχεθεί εντατική φροντίδα, επειδή οι πνεύμονές του είναι πλέον ικανοί να αναπνεύσουν αέρα. Οι νεφροί και τα πνευμονικά αγγεία έχουν αναπτυχθεί αρκετά ώστε να εξασφαλίζουν επαρκή ανταλλαγή των αερίων. Επιπλέον, το κεντρικό νευρικό σύστημα έχει ωριμάσει τόσο, ώστε να μπορεί να συντονίζει ρυθμικές αναπνευστικές κινήσεις και να ελέγχει τη θερμοκρασία του σώματος. Οι μεγαλύτερες νεογνικές απώλειες συμβαίνουν σε νεογνά που ζυγίζουν λιγότερο από 2.000 γραμμάρια (Bowie, 1988).

Τα βλέφαρα ξανανοίγουν την 26η εβδομάδα, ενώ ο χνους και οι τρίχες της κεφαλής είναι καλά αναπτυγμένες. Στους δακτύλους των άκρων ποδών εμφανίζονται όνυχες, ενώ υπό το δέρμα υπάρχει πλέον σημαντική ποσότητα υποδόριου λίπους, το οποίο εξαλείφει πολλές από τις ρυτίδες. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η ποσότητα του λευκού λίπους αυξάνεται σε περίπου 3.5% του βάρους του σώματος. Ο εμβρυϊκός σπλήνας αποτελεί τώρα σημαντική θέση αιμοποίησης. Η ερυθροποίηση στο σπλήνα παύει την 28η εβδομάδα, εποχή κατά την οποία ο ερυθρός μυελός έχει καταστεί η κύρια θέση σχηματισμού ερυθροκυττάρων.

Από την τριακοστή μέχρι την τριακοστή τέταρτη εβδομάδα

30η Εβδομάδα

Την 30η εβδομάδα μπορεί να εκλυθεί το οπτικό αντανακλαστικό της κόρης. Συνήθως στο τέλος αυτής της περιόδου το δέρμα είναι ροδαλό και λείο, ενώ τα άνω και τα κάτω άκρα έχουν κοντόχοντρη εμφάνιση. Σε αυτό το στάδιο η ποσότητα του λευκού λίπους ανέρχεται σε περίπου 8% του βάρους του σώματος. Έμβρυα ηλικίας 32 εβδομάδων και άνω συνήθως επιβιώνουν εάν γεννηθούν πρόωρα. Εάν ένα φυσιολογικού βάρους έμβρυο γεννηθεί κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, είναι "πρόωρο από πλευράς ηλικίας" εν αντιθέσει με το "πρόωρο από πλευράς βάρους" έμβρυο.

Από την τριακοστή πέμπτη μέχρι την τριακοστή όγδοη εβδομάδα

Τα έμβρυα ηλικίας 35 εβδομάδων παρουσιάζουν ισχυρό αντανακλαστικό φραγμού και παρουσιάζουν αυτόματο προσανατολισμό στο φως. Καθώς πλησιάζει ο τοκετός, το νευρικό σύστημα είναι επαρκώς ώριμο για να επιτελέσει μερικές συντονιστικές λειτουργίες. Τα περισσότερα έμβρυα κατά τη διάρκεια αυτής της "τελικής περιόδου" είναι παχουλά. Την 36η εβδομάδα, η περίμετρος της κεφαλής και η περίμετρος της κοιλίας είναι περίπου ίσες. Μετά από αυτή την εβδομάδα η περίμετρος της κοιλίας καθίσταται μεγαλύτερη από την περίμετρο της κεφαλής. Η αύξηση παρουσιάζει επιβράδυνση καθώς πλησιάζει η ημέρα του τοκετού. Τα φυσιολογικά έμβρυα φθάνουν συνήθως σε κεφαλουραίο μήκος τα 360 χιλιοστόμετρα και βάρος τα 3.200 έως 3.400 γραμμάρια.

30η Εβδομάδα

Στο τέλος της κύησης η ποσότητα του λευκού λίπους ανέρχεται σε 16% περίπου του βάρους του σώματος.

Το έμβρυο προσθέτει περίπου 14 γραμμάρια λίπους την ημέρα κατά τη διάρκεια αυτών των τελευταίων εβδομάδων της κύησης.

Γενικώς κατά τη γέννηση τα άρρενα έμβρυα είναι μακρύτερα και βαρύτερα από τα θήλεα. Στο τέλος της κύησης (την 38η εβδομάδα μετά τη γονιμοποίηση ή άλλως την 40η εβδομάδα μετά την τελευταία κανονική εμμηνορρυσία),το δέρμα παρουσιάζει φυσιολογικώς ροδοκύανη χροιά. Ο θώρακας είναι προτεταμένος ενώ οι μαστοί προβάλλουν ελαφρώς και στα δύο φύλα. Οι όρχεις συνήθως βρίσκονται στο όσχεο στα τελειόμηνα άρρενα νεογνά. Η κάθοδος των όρχεων αρχίζει την 28η έως την 32η εβδομάδα. Ως εκ τούτου στα πρόωρα άρρενα νεογνά οι όρχεις συνήθως δεν έχουν κατέλθει. Αν και η κεφαλή στο τέλος της κύησης είναι μικρότερη σε σχέση με το υπόλοιπο σώμα, από ό,τι ήταν σε προηγούμενα στάδια της εμβρυϊκής ζωής, εξακολουθεί να παραμένει μία από τις μεγαλύτερες περιοχές του εμβρύου. Αυτό τα έχει εξαιρετική σημασία για τη διέλευση του εμβρύου μέσω του γεννητικού σωλήνα.

Β’ Μαιευτική και Γυναικολογική Κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών
Αρεταίειο Νοσοκομείο
Διευθυντής: Καθηγητής Γ. Κ. Κρεατσάς
Συντονιστής : Σπ. Δενδρινός, Αναπληρωτής Καθηγητής
Αθήνα, Νοέμβριος 2005